Ochrona małych obiektów sakralnych i architektury w Polsce na tle wydarzeń historycznych i w świetle istniejącego ustawodawstwa
Abstrakt
Kapliczki i krzyże przydrożne są charakterystycznym elementem polskiego krajobrazu. Małe obiekty sakralne wpisane są w historię i kulturowy kontekst polskich wsi i miast, wyrastają z potrzeby wiary i od pokoleń są widzialnym znakiem pobożności ludzi. Wiele krzyży i kapliczek wzniesiono na pamiątkę ważnych narodowych wydarzeń, powstań, potyczek wojennych, zrywów niepodległościowych, jakie miały miejsce w XIX wieku i w pierwszej połowie XX wieku z okazji rocznic narodowych, jak rok 1918, rocznice chrztu Polski, jubileusze wydarzeń historycznych. Stawiano je również na starych zbiorowych mogiłach ofiar dawnych epidemii. W kontekście wydarzeń historycznych obiekty małej architektury sakralnej spotykały się z szykanami i represjami, dlatego po odzyskaniu niepodległości podejmowano inicjatywy prawne ze strony państwa polskiego oraz Kościoła, aby te obiekty ocalić. Niestety takie obiekty nie zawsze otrzymywały dostateczną ochronę prawną i nie zyskiwały właściwej oceny. W dokumentach wymieniane są niejako drugoplanowo. Dlatego badania etnograficzne to nierzadko jedyny sposób na ocalenie pamięci i utrwalenie wizerunku dawnych krzyży, figur i kapliczek.
Bibliografia
Adamowski, Jan. “Motywacje stawiania krzyży i kapliczek przydrożnych.” In Krzyże i kapliczki przydrożne jako znaki społecznej, religijnej i kulturowej pamięci, edited by Jan Adamowski and Marta Wójcicka, 17–36. Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2011.
Bijak, Paweł. “Zabytki sakralne w systemie prawnym Polski – uwagi de lege ferenda.” Cywilizacja i Polityka 17 (2019): 256–270.
Brzozowska, Marlena. “Krzyże i kapliczki przydrożne dekanatu szepietowskiego.” In Małe miasta: duchowość kanoniczna, edited by Mariusz Zemło, 251–284. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu Białostockiego, 2020. Accessed March 23, 2022. https://repozytorium.uwb.edu.pl/jspui/bitstream/11320/9627/1/M_Brzozowska_Krzyze_i_kapliczki_przydrozne.pdf.
Czernik, Zbigniew. “Działania Kościoła rzymskokatolickiego w Polsce w zakresie ochrony zabytków.” Ochrona dziedzictwa kulturowego 1 (2016): 15–30.
Dekret Rady Regencyjnej z dnia 31 października 1918 o opiece nad zabytkami sztuki i kultury (held in the Archive of Modern Records). Accessed September 9, 2021. https://pamiecpolski.archiwa.gov.pl/dekret-rady-regencyjnej-z-dnia-31-x-1918-r.
Dokumenty II Synodu Diecezji Lubelskiej (1977–1985). Lublin, 1985. Accessed 22 March 2022. http://diecezja.lublin.pl/prawo/synod_1985/liturgia_2.htm#5b2; http://diecezja.lublin.pl/prawo/synod_1985/swieccy_1.htm#2b2.
Fiktus, Paweł. “Prawno-historyczne aspekty problematyki miejsc pamięci w polskim systemie prawnym.” In Non omnis moriar: osobiste i majątkowe aspekty prawne śmierci człowieka: zagadnienia wybrane, edited by Jacek Gołaczyński, Jacek Mazurkiewicz, Jarosław Turłukowski, and Daniel Karkut, 226–245. Wrocław: Oficyna Prawnicza, 2015.
Gapski, Henryk. “Krzyż w kulturze polskiej w czasach niewoli narodowej.” In Kulturotwórcza rola Kościoła na przełomie XIX i XX wieku, edited by Jan Ziółek, 157–181. Lublin: Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 1997.
Gloger, Zygmunt. Encyklopedia staropolska. Vol. 3. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1972.
Gogola, Zdzisław. “Wpływ Jana Pawła II na życie i religijność Polaków.” In Papież Jan Paweł II Święty. Watykan 27.04.2014, edited by Jan Malik, 85–105. Kraków: n.p., 2014.
Górska, Iwona. “Katalog miejsc pamięci powstania styczniowego w województwie podlaskim.” In Katalog miejsc pamięci powstania styczniowego w województwie podlaskim, edited by Iwona Górska. Białystok: Oddział Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, 2013.
Grajewski, Adam. “Zwalczanie przestępczości przeciwko zabytkom sakralnym w Polsce.” In Własność intelektualna a dziedzictwo kulturowe, edited by Marlena Jakubowska, Paulina Gwoździewicz-Matan, and Piotr Stec, 425–431. Warszawa: Ius Publicum, 2020.
Gryz, Ryszard. “Między liberalizacją a dezintegracją. Stosunki państwo–Kościół w latach siedemdziesiątych.” In Stosunki państwo–Kościół w Polsce w latach 1944–2010. Studia i materiały, edited by Rafał Łatka, 73–92. Kraków: IPN, 2013.
Jemielity, Witold. “Krzyże przydrożne w guberni łomżyńskiej w latach 1867-1914.” Studia Teologiczne 7 (1989): 73–81.
Kalinowski, Zdzisław. Ukaz o tolerancji religijnej cara Mikołaja II z 17/30 kwietnia 1905 roku w zaborze rosyjskim. Accessed August 10, 2021. https://docplayer.pl/70807018-Ukaz-o-tolerancji-religijnej-cara-mikolaja-ii-z-17-30-kwietnia-1905-roku-1-w-zaborze-rosyjskim.html.
Karbownik, Krzysztof. “Ku czci króla i cara wyzwoliciela chłopów! Małe obiekty architektury sakralnej, a sprawa uwłaszczenia chłopów w Królestwie Polskim. Przyczynek do badań.” Zeszyty Suchedniowskie. Historia 5 (2020): 27–40. https://stowarzyszeniepodprad.pl/images/publikacje/Zeszyty_Suchedniowskie_Historia_2020-5.pdf.
Knapiński, Ryszard. “Ewangelizacyjna rola sztuki kościelnej w świetle instrukcji Papieskiej Komisji ds. Zachowania Dziedzictwa Historycznego i Kulturalnego Kościoła z dn. 15 października 1992 roku.” Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne 63 (1994): 109–116. https://doi.org/10.31743/abmk.8560. https://czasopisma.kul.pl/abmk/article/view/8560.
Kozaczyńska, Beata. “Kapliczki, figury i krzyże przydrożne elementem krajobrazu przyrodniczo-kulturowego południowo-zachodniego Podlasia.” In Przyroda a turystyka we wschodniej Polsce, edited by Marek Żabka and Ryszard Kowalski, 256–270. Siedlce: Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, 2007.
Krakowiak, Czesław, and Leszek Adamowicz, ed. Dokumenty duszpastersko-liturgiczne Episkopatu Polski (1966-1993). Wyd. 2. Lublin: Polihymnia, 1999.
Krakowiak, Czesław, ed. Dokumenty duszpastersko-liturgiczne Episkopatu Polski (1966-1993). Lublin: Lubelskie Wydawnictwo Archidiecezjalne, 1994.
Kubicki Paweł. Bojownicy kapłani za sprawę Kościoła i Ojczyzny w latach 1861-1915. Materjały z urzędowych świadectw władz rosyjskich, archiwów konsystorskich zakonnych i prywatnych. Part 1, Dawne Król. Polskie, vol. 3, Diecezje sandomierska, sejneńska, warszawska, emigracje kleru po r.1863, zakony, zestawienia i spisy. Sandomierz 1933. Accessed April 12, 2021, https://polona.pl/item/bojownicy-kaplani-za-sprawe-kosciola-i-ojczyzny-w-latach-1861-1915-materialy-z,ODA3MDUwMTU/13/#info:metadata.
Kuriański, Mieczysław. “Z historii krzyży kamiennych ze szczególnym uwzględnieniem krzyży pokutnych. Dolnośląskie paradygmaty.” Saeculum Christianum 16, no. 1 (2009): 76–80.
Leszczyński, Mariusz, ed. Biuletyn Kościelnych Dóbr Kultury, no. 1. Warszawa: Drukarnia Attyla, 2005.
Leszczyński, Mariusz. “Troska Papieskiej Komisji ds. Kościelnych Dóbr Kultury o zachowanie dziedzictwa kulturowego Kościoła.” Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne 86 (2006): 17–25.
Leszczyński, Mariusz. “Muzea kościelne według aktualnego prawodawstwa Kościoła katolickiego.” Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne 85 (2006): 103–118. https://doi.org/10.31743/abmk.10051.
Leszczyński, Mariusz. “Ochrona zabytków sztuki sakralnej w świetle aktualnego prawa Kościoła katolickiego.” Muzealnictwo 49 (2008): 79–88.
Lis, Wojciech. “Niedostatki w ochronie zabytków sztuki kościelnej w aspekcie kryminalistycznym.” Santander Art and Culture Law Review 1, no. 3 (2017): 53–64. https://doi.org/10.4467/2450050XSNR.17.004.7376.
Maj, Zbigniew. “Zabytki sakralne w prawie kościelnym i państwowym i ich wzajemne relacje.” In Konferencja Krajowa „Potrzeby Konserwatorskie Obiektów Sakralnych na przykładzie makroregionu łódzkiego – stan, zagrożenia i możliwości przeciwdziałania.” Łódź, 9–10 grudnia 2005 r., edited by Jan Perkowski and Bogusław Więcek, 91–95. Łódź: Wydawnictwo Bernard Cichosz, 2005.
Mącik, Hubert. “Ochrona zabytków w Lublinie – historia i teraźniejszość.” Rocznik Lubelski 43 (2017): 327–348.
Moś, Andrzej. “Źródła obowiązków kościelnych osób prawnych w zakresie ochrony kościelnych dóbr kultury.” In Własność intelektualna a dziedzictwo kulturowe, edited by Marlena Jakubowska, Paulina Gwoździewicz-Matan, and Piotr Stec, 531–544. Warszawa: Ius Publicum, 2020.
Myga-Piątek, Urszula. “Krajobrazy sakralne i religijne – próba umiejscowienia w typologii krajobrazów kulturowych.” Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego 17 (2012): 13–23. http:// www.cultural-landscape.us.edu.pl/images/seria/17/1.myga-piatek.pdf.
Pasierb, Janusz S. “Problematyka sztuki w postanowieniach soborów.” Znak 126, no. 12 (1964): 1460–1482.
Pasierb, Janusz S. “Kościół a sztuka po soborze trydenckim.” Więź 8 (1984): 35–49.
Pasierb, Janusz S. Ochrona zabytków sztuki kościelnej. Warszawa: Towarzystwo Opieki nad Zabytkami, 1995.
Paszkowski, Marek. Ochrona prawna i opieka nad zabytkami sakralnymi Kościoła Katolickiego w Polsce. Olsztyn: Kortowski Przegląd Prawniczy Monografie, 2018. http://uwm.edu.pl/kpp/files/numery_kpp/kpp_monografie_ochrona_prawna_i_opieka.pdf.
Riché, Pierre. “Od Grzegorza Wielkiego do Pepina Krótkiego (od VII do połowy VIII wieku).” In Historia chrześcijaństwa, vol. 4, Biskupi, mnisi i cesarze 610-1054, edited by Jean-Marie Mayer, Charles and Luce Pietri, and André Vauchez, 491–550. Warszawa: Wydawnictwo Krupski i S-ka, 1999.
Sarzyńska-Janczak, Renata. “Rozpoznania wartości kapliczek i figur przydrożnych w związku z planowanymi z urzędu postępowaniami administracyjnymi w sprawach wpisów do rejestru zabytków przyczynkiem do badań historii miejscowości i region”. Wiadomości Konserwatorskie Województwa Lubelskiego 18 (2016): 251–269.
Seweryn, Tadeusz. Kapliczki i krzyże przydrożne w Polsce. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX, 1958.
Stacpoole-Kenny, Louise M. “Francis de Sales. A Study of the Gentle Saint.” London: R. & T. Washbourne, 1909. Accessed September 6, 2021. https://archive.org/details/francisdesalesas00stacuoft/page/n5/mode/2up.
Stopniak, Franciszek. Kościół na Lubelszczyźnie i Podlasiu na przełomie XIX i XX wieku. Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej, 1975.
Szot-Radziszewska, Elżbieta, and Joanna Z. Popławska. “Mental Mapping Method in Anthropological Studies on Cultural Landscape.” Studia Etnologiczne i Antropologiczne 19 (2019): 15–24. https://journals.us.edu.pl/index.php/SEIA/article/view/9657/7465.
Tazbir, Janusz. Arianie i katolicy. Warszawa: Wydawnictwo Książka i Wiedza, 1971.
Timmermann, Achim. “Highways to Heaven (and Hell): Wayside Crosses and the Making of Late Medieval Landscape.” In The Authority of the Word: Reflecting on Image and Text in Northern Europe, 1400–1700, edited by Celeste Brusati, Karl A.E. Enenkel, and Walter Melion, 385–441. Leiden–Boston: Brill, 2012.
Tóth, Attila, Axel Timpe, Richard Stiles, Doris Damyanovic, István Valánszki, Alena Salašová, Agata Cieszewska, and Elizabeth Brabec. “Small Sacral Christian Architecture in the Cultural Landscapes of Europe.” Acta Horticulturae et Regiotecturae 22, no. 1 (2019): 1–7. https://doi.org/10.2478/ahr-2019-0001.
Tworek, Stanisław. “Raków ośrodkiem radykalizmu ariańskiego 1569-1572.” In Raków. Ognisko arianizm, edited by Stanisław Cynarski, 51–79. Kraków: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1968.
Tymochowicz, Mariola. “Kultura materialna Lubelszczyzny w badaniach współczesnych kontynuatorów Oskara Kolberga.” Studia i Materiały Lubelskie 18 (2015): 231–245.
“Uchwała Synodu Krakowskiego o malarstwie sakralnym, 1621.” Trans. Grażyna Chilkiewicz. In Teoretycy, pisarze i artyści o sztuce 1500-1600, edited by Jan Białostocki, 428–432. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1985.
Urbonienė, Skaidre. “The Destruction of Religious Monuments in Lithuania in Soviet Times: Stories, Magic and Beliefs.” The Ritual Year 10: Magic in Rituals and Rituals in Magic, edited by Tatiana Minniyakhmetova and Kamila Velkoborská, 258–265. Innsbruck: ELM Scholarly Press, 2015. Accessed March 22, 2022. https://etalpykla.lituanistikadb.lt/object/LT-LDB-0001:J.04~2015~1597342126901/J.04~2015~1597342126901.pdf.
Wijaczka, Jacek. “Reformacja w miastach prywatnych w Koronie w XVI wieku.” Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych 77 (2016): 379–406.
Wilczewski, Waldemar F. Zwiastuny powszechnej radości – ruch budowy kościołów w diecezji wileńskiej w latach 1890-1914. Białystok: Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego, 1995.
Wisła 16, no. 3 (July 1902). Accessed August 20, 2021. https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/134886/edition/147744/content.
Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami w województwie lubelskim na lata 2019-2022. Accessed 15 October 2021. https://www.lubelskie.pl/file/2019/07/WPOZ-2019-2022-poprawki-po-opinii-LWKZ-na-ZWL-2-26-06-2019-1.pdf.
Wołk, Agnieszka. “Sfera sacrum w przestrzeni miejskiej – kapliczki warszawskiej Pragi.” Uniwersyteckie Czasopismo Socjologiczne 13, no. 4 (2015): 57–71. http://yadda.icm.edu.pl/yadda/element/bwmeta1.element.desklight-71667fcf-1500-4b34-96a1-2d2def36f452.
Zahajkiewicz, Marek Tomasz. “Program i obchody Wielkiego Jubileuszu Odkupienia w 1933 roku.” Roczniki Teologiczno-Kanoniczne 23, no. 4 (1976): 45–53.
Zielińska, Katarzyna. “Program integracji społecznej w świetle uchwał Kościoła potrydenckiego.” Odrodzenie i Reformacja w Polsce 28 (1983): 93–110.
Zin, Wiktor. Opowieści o polskich kapliczkach. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1995.
Żaryn, Jan. Dzieje Kościoła katolickiego w Polsce (1944–1989). Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2003.
