Osioł w „Ucieczce do Egiptu”. Analiza wybranych przykładów malarstwa tablicowego pochodzących z Polski z 2. połowy XV i początków XVI wieku
Abstrakt
Osioł pojawia się w scenach malarskich opartych zarówno na Starym, jak i Nowym Testamencie. Temat Ucieczki do Egiptu podejmowano na dwa sposoby. Według pierwszego ukazywano podróż Świętej Rodziny: zwierzę niesie na swym grzbiecie Maryję i Jezusa, krocząc tuż za św. Józefem, który niekiedy prowadzi osiołka za uzdę. Przedstawiono także moment postoju: mężczyzna sięga po owoc podany mu przez anioła, Matka Boża i Dzieciątko siedzą na grzbiecie zwierzęcia pochylającego, by zjeść trawę.
Został uchwycony profil osiołka, w jego sierści można dostrzec różne tonacje szarej barwy. Anatomia zwykle jest poprawna, układ nóg obrazuje ruch. Uprząż otacza jego głowę. Osiołek nie nawiązuje relacji z pozostałymi postaciami, choć wie, kim jest Niemowlę. Zwierzę wyraża tu wiele pozytywnych cech — spokój, dumę, posłuszeństwo, mądrość.
Bibliografia
Bogdanowicz, Stanisław. Dzieła sztuki sakralnej Bazyliki Mariackiej w Gdańsku. Gdańsk: Wydawnictwo Diecezji Gdańskiej „Stella Maris” 1990.
Daniel-Rops, Henri. Życie codzienne w Palestynie w czasach Chrystusa. Tłum. Janina Lasocka. Warszawa: Wydawnictwo Cyklady, 1994.
Dobrzeniecki, Tadeusz. Malarstwo tablicowe. Katalog zbiorów. Warszawa: Muzeum Narodowe w Warszawie, 1972.
Ewangelia według św. Mateusza. Rozdział 1-13. Wstęp. Przekład z oryginału. Komentarz. Red. Antoni Paciorek. Częstochowa: Edycja św. Pawła, 2005.
Forstner, Dorothea. Świat symboliki chrześcijańskiej. Leksykon. Tłum. i oprac. Wanda Zakrzewska, Paweł Pachciarek i Ryszard Turzyński. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 2001.
Gadomski, Jerzy. Gotyckie malarstwo tablicowe Małopolski 1460-1500. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1988.
Gadomski, Jerzy. Jan Wielki. Krakowski malarz z drugiej połowy wieku XV. Kraków: Universitas, 2005.
Galeria Sztuki Średniowiecznej. Przewodnik, red. Antoni Ziemba, Warszawa: Muzeum Narodowe, 2017.
Gdańsk. Bazylika Mariacka. Ołtarz główny [karty zabytków] 1984, 2000, 2011, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Gdańsku. sygn. B. 139.
Hyams, Edward. Zwierzęta w służbie człowieka. Tłum. Joanna Gliwicz. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1974.
Kobielus, Stanisław. Bestiarium chrześcijańskie. Zwierzęta w symbolice i interpretacji. Starożytność i średniowiecze. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 2002.
Künstle, Karl. Ikonographie der christlichen Kunst. T. 1. Freiburg: Herder, 1928.
Łach, Jan. Dziecię się nam narodziło. W kręgu teologii Ewangelii dziecięctwa Jezusa. Częstochowa: Edycja św. Pawła, 2001.
Malarstwo gotyckie w Polsce, red. Adam S. Labuda i Krystyna Secomska. T. 2. Warszawa: DiG, 2004.
Otto-Michałowska, Maria. Gotyckie malarstwo tablicowe w Polsce. Warszawa: Arkady, 1982.
Pukaluk, Karolina. „Dzieciństwo Chrystusa w polskiej plastyce 1400-1500 na tle sztuki europejskiej. Praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. U. Mazurczak, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, 2015.
Pukaluk, Karolina. „Ikonografia żydowskich mędrców w scenach Dwunastoletniego Jezusa nauczającego w świątyni powstałych w Polsce w XV i XVI w.” W: Na pograniczach. Z odległej i bliskiej przeszłości. Studia o stosunkach kulturowych, red. Robert Lipelt, 221–238. Sanok: Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Sanoku, 2019.
Pukaluk, Karolina. „Rzeź niewiniątek — nienawiść prowadząca do zbrodni na przykładzie wybranych XV- i XVI-wiecznych dzieł polskiego malarstwa tablicowego”, w druku.
Rosiński, Franciszek M. „Zwierzęta w ujęciu biblijnym”. W: Bestie, żywy inwentarz i bracia mniejsi. Motywy zwierzęce w mitologiach, sztuce i życiu codziennym. Red. Piotr Kowalski, Katarzyna Łeńska-Bąk i Magdalena Sztandara, 63–76. Opole: Uniwersytet Opolski, 2007.
Ryken, Leland, James C. Wilhoit i Tremper Longman III. Słownik symboliki biblijnej. Obrazy, symbole, motywy, metafory, figury stylistyczne i gatunki literackie w Piśmie Świętym. Tłum. Zbigniew Kościuk. Warszawa: Vocatio, 2010.
Sachs, Hannelore, Ernst Badstübner i Helga Neumann. Wörterbuch der christlichen Ikonographie. Leipzig: Kochler & Amelang, 1973.
Senderski, Grzegorz. „Ewangelia dzieciństwa Jezusa według Mateusza we współczesnym nauczaniu Kościoła”. W: Biblia w nauczaniu chrześcijańskim. Red. Józef Kudasiewicz, 193–245. Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL, 1991.
Schiller, Gertrud. Ikonographie der christlichen Kunst. T. 1. Gütersloh: Gütersloher Verlagshaus Gerd Mohn, 1966.
Schweicher, Curt, i Géza Jaszai. „Flucht nach Ägypten”. W: Lexikon der christlichen Ikonographie, red. Engelbert Kirschbaum. T. 2, kol. 43–50. Rom: Herder, 1970.
Szczepanowicz, Barbara, i Andrzej Mrozek. Atlas zwierząt biblijnych. Miejsce w Biblii i symbolika. Kraków: Wydawnictwo WAM, 2007.
Tyrakowski, Witold. Dzieje przymierza. Zwierzęta w służbie człowieka. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1969.
„Uprząż”. Encyklopedia PWN. Dostęp 12.06.2020. https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/uprzaz;3991553.html.
Walicki, Michał. Złoty widnokrąg. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1965.
Wojciechowski, Michał. Bóg stał się dzieckiem. Objaśnienie Ewangelii dzieciństwa Jezusa. Częstochowa: Edycja św. Pawła, 2013.
Woziński, Andrzej. W świetle gwiazd. Sztuka i astrologia w Gdańsku w latach 1450-1550. Gdańsk: Wydawnictwo słowo/obraz, terytoria, 2011.
Woziński, Andrzej. „Monochromatyczne obrazy na retabulum ołtarza głównego w kościele Mariackim w Gdańskim. Geneza i znaczenie”. W: Procesy przemian w sztuce średniowiecznej. Przełom – regres – innowacja – tradycja. Studia z historii sztuki, red. Rafał Eysymontt i Romuald Kaczmarek, 253–267. Warszawa: Stowarzyszenie Historyków Sztuki, 2014.
