Działalność religijna i dobroczynna przeworskiego ośrodka Kanoników Regularnych Stróżów Najświętszego Grobu Bożego w Jerozolimie
Abstrakt
Tradycja dobroczynności zakonu bożogrobców w Polsce jest jednym z ciekawszych wątków tego opracowania. Zakon ten po raz pierwszy w tej części Europy wprowadził profesjonalny system leczenia szpitalnego dla ubogich. Rodzina magnacka Tarnowskich, kierując się polityką dworu królewskiego Jagiellonów, umacniała chrystianizację ziem Rusi Czerwonej od 1394 (1396) i otrzymała zgodę na sprowadzenie Kanoników Regularnych Stróżów Najświętszego Grobu w Jerozolimie do ośrodka duszpasterskiego w Przeworsku. Związek między zabudowaniami Grobu Bożego a liturgią i rozbudowanymi formami kultu Grobu Bożego miał swój specyficzny i oryginalny charakter. O ile kaplice Grobu Świętego związane z kalwariami i poszczególne przedstawienia Grobu nienależące do Miechowitów były miejscem kultu Męki Pańskiej, o tyle w przypadku przedstawień Grobu Świętego u bożogrobców ich związek z kultem i liturgią miał głębszy sens. Grób Pański w Przeworsku był i jest nie tylko zabytkiem architektonicznym, ale także miejscem żywego kultu religijnego. Przez blisko trzy stulecia istnienia przeworskiego Sepulchrum Domini spotykano różne formy kultu Grobu Pańskiego, zarówno w formie kultu liturgicznego, jak i paraliturgicznego, dlatego w pracy omówiono je bardziej szczegółowo. W dzisiejszych czasach szczególnie ważne dla kontynuacji tradycji średniowiecznych bractw religijnych kultywujących istotę Bożego Grobu są zorganizowane grupy młodych mężczyzn, a ostatnio także kobiet, które tworzą oddziały „Turków”, pełniących straż przy Bożym Grobie. W Przeworsku i okolicznych wsiach są one nadal widoczne, zwłaszcza w okresie wielkanocnym, zapewniając porządek w czasie uroczystości religijnych i pobożnego nawiedzania kościołów przez wiernych.
Bibliografia
Ablewicz, Adam. „Kościół parafialny pw. Św. Ducha, niegdyś prepozytura Bożogrobców Miechowskich w Przeworsku”. Przeworskie Zapiski Historyczne (red. Władysław Dziedzic), 2 (1995): 105-125.
Barczyński, Włodzimierz. „Bożogrobcy Miechowscy”. Małopolski Szlak Bożogrobców. Dostęp 12 października 2020. http://bozogrobcy.miechow.info/
Bartkowiak, Edyta. „Z tradycji szpitalnictwa w dawnej Polsce”. Colloquia Theologica Ottoniana” 2009, nr 1: 103–121.
Bogdalski, Czesław. Pamiętnik kościoła i klasztoru OO. Bernardynów w Leżajsku spisany ze starych aktów i kronik. Kraków: Zakon OO. Bernardynów, 1929.
Borkowski, Aureliusz. „O Grobie Bożym (1149-1949)”. Ruch Biblijny i Liturgiczny 1 (1949), nr 3: 165–168. DOI: 10.21906/rbl.2369.
Budzyński, Zdzisław. Dzieje opieki społecznej w ziemi przemyskiej i sanockiej (XV-XVIII w.). Przemyśl, Kraków: Polskie Towarzystwo Historyczne, 1987.
Chojnacka-Dzieszyńska, Małgorzata. „Bazylika Bożogrobców w Przeworsku pod wezwaniem Świętego Ducha”. Opoka.net.pl. Dostęp 12 października 2020. http://www.oessh.opoka.net.pl/page.php?strona=przeworsk.
Dąbrowski, Eugeniusz. „Grób Chrystusa”. W: Podręczna encyklopedia biblijna, red. Eugeniusz Dąbrowski, 433–434. Poznań: Księgarnia Św. Wojciecha, 1960.
Derwich, Marek. „Działalność benedyktynów łysogórskich w okresie monarchii pierwszych Jagiellonów”, Miasto i Gmina Nowa Słupia. Miasto na Królewskim Szlaku, dostęp 19.07.2020, www.nowaslupia.pl/kategorie/sesja_pop1.
Dudziński, Paweł. Alfabet heraldyczny. Warszawa: Diogenes, 1997.
„Equestrian Order of the Holy Sepulcher”. Latin Patriarchate of Jerusalem. Dostęp 12 października 2020. https://www.lpj.org/category-1136/equestrian-order-of-the-holy-sepulcher.html
Eteria. Pielgrzymka do miejsc świętych, przeł. Władysław Wojciech Szołdrski (Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy [PSP] t. 6, Warszawa: ATK, 1970), 160–197.
Gacki, Józef. „Bożogrobcy”. „Przegląd Religijno-Moralny” 24 (1853): 109–149 oraz 221–256
Gliński, Efrem. „Z historii Grobu świętego”. Ruch Biblijny i Liturgiczny 1 (1948), nr 2: 64–71. DOI: 10.21906/rbl.2302.
Gloger. Zygmunt. Encyklopedja Staropolska Ilustrowana. T. 3: Kapelusz – Pieczęć, 8 (Karawaka, karawika). Warszawa: Druk P. Laskauera i S-ki, 1902.
Grand Magisterium Vatican. The Equestrian Order of the Holy Sepulchre of Jerusalem. Dostęp 12 października 2020.http:// www.oessh.va/content/ordineequestresantosepolcro/en.html.
Hryń-Kuśmierek, Renata. Rok Polski — Zwyczaje i obrzędy. Poznań: Publicat, 1998.
Ignas, Katarzyna. Nasze Turki — Straże grobowe w powiecie przeworskim. Przeworsk, Rzeszów: Muzeum w Przeworsku Zespół Pałacowo-Parkowy/Podkarpacka Regionalna Organizacja Turystyczna, 2012.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, red. Jerzy Szablewski. T. 1, z. 8. Warszawa: Państwowy Instytut Sztuki, 1953.
Kołyszko, Marek. Wizerunki podwójnego krzyża w kulturze Polskiej. Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK.
Kopeć, Jerzy Józef. „Bożogrobcy z Miechowa — Heroldowie Pańskiego Zmartwychwstania”. Kielecki Przegląd Diecezjalny 48 (1973): 30-36.
Kopeć, Jerzy Józef. Droga Krzyżowa. Dzieje nabożeństwa i antologia współczesnych tekstów. Poznań: Księgarnia Św. Wojciecha, 1975.
Kopeć, Jerzy Józef. Męka Pańska w religijnej kulturze polskiego średniowiecza — Studium nad pasyjnymi motywami i tekstami liturgicznymi. Textus et studia historiam theologiae in Polonia excultae spectantia nr 3. Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej, 1975.
Kopeć, Jerzy Józef. „Teksty oficjum Sacrosancti Sepulchri Hierosolymitani u bożogrobców miechowskich i w Proprium Poloniae”, Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne 20 (1970): 179-194.
Kuźmak, Krystyna. „Bractwo kościelne”. W: Encyklopedia katolicka. T. 2, 1113–1020. Lublin: TN KUL, 1986.
Kotula, Franciszek. Znaki przeszłości: odchodzące ślady zatrzymać w pamięci. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1976.
Kwak, Jan. „Szpitale w miastach górnośląskich”, Limes 1 (2008): 20.
Łach, Stanisław. „Miejsce śmierci i Zmartwychwstania Chrystusa”. Ruch Biblijny i Liturgiczny 11 (1958), nr 2: 124–134. DOI: 10.21906/rbl.2655.
Łoziński, Jerzy. „Miechowskie Sepulchrum Domini”. Biuletyn Historii Sztuki 31 (1969): 151–165 .
Machejek, Michał. „Materiały źródłowe zakonu bożogrobców w archiwach watykańskich”. W: Bożogrobcy w Polsce, red. Cyprian Wilanowski, 203–220. Miechów,Warszawa: IW PAX, 1999.
Majewska-Maszkowska, Bożenna, „Fryderyk Bauman”. W: Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających: malarze, rzeźbiarze, graficy, red. Danuta Pecold, Irena Rząśnicka. T. 1, 106-107. Wrocław: Zakład Narodowy im Ossolińskich, 1971.
Michalak, Józef. Zarys liturgiki. Płock: Instytut Wyższej Kultury Religijnej, 1939.
„Miechów Bożego Grobu”, Diecezja kielecka. Dostęp 02.01.2020. http://www.diecezja.kielce.pl/parafie/miechow-grobu-bozego
Mika, Norbert. „Bożogrobcy raciborscy w średniowieczu”. W: Klasztor w mieście średniowiecznym i nowożytnym, red. Marek Derwich, Anna Pobóg-Lenartowicz i Krzysztof Guzikowski, 419–426. Wrocław, Opole: DiG 2000.
Modzelewski, Zenon. „Estetyka średniowiecznego dramatu liturgicznego” „Roczniki Humanistyczne” 12 (1964), z. 1: 5–69.
Możdżan, Krzysztof. „Zarys dziejów opieki zdrowotnej i społecznej na Ziemi Przeworskiej do 1945 roku”. Przeworskie Zapiski Historyczne, red. Władysław Dziedzic, t. II. Przeworsk: Towarzystwo Miłośników Przeworska, 1995.
Mróz, Franciszek. „Sanktuaria i kaplice Bożego Grobu w Polsce”. Peregrinus Cracoviensis 2000, z. 8: 79–114.
Muraszko, Michał, i Monika Białkowska. „Gnieźnieńscy bożogrobcy”. Przewodnik Katolicki. Dostęp 12.10.2020. https://www.przewodnik-katolicki.pl/Archiwum/2012/Przewodnik-Katolicki-45-2012/Archidiecezja-Gnieznienska/Gnieznienscy-bozogrobcy
Niesiecki, Kasper. Herbarz Polski. Warszawa: WAiF, 1979 (repr.).
Obertyński, Zdzisław. „Ślad tzw. św. ognia jerozolimskiego w liturgii śląskiej”. Sprawozdania Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Warszawa 1938.
„Order of the Holy Sepulchre of Jerusalem”. The Holy See. Dostęp 20.07.2020. http:// www.vatican.va/roman_curia/institutions_connected/oessh/en/cenni_ storici_en.html.
Pęckowski, Zbigniew. „Bożogrobcy. W Polsce”. W: Encyklopedia katolicka. T. 2, kol. 879–881. Lublin: TN KUL, 1989.
Pęckowski, Zbigniew. Miechów. Studia z dziejów miasta i ziemi miechowskiej do roku 1914. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1967.
Pękalski, Piotr. O początku, rozkrzewianiu i upadku Zakonu XX. Kanoników Stróżów Świętego Grobu Jerozolimskiego. Kraków: W drukarni C.K. Uniwersytetu Jagiellońskiego, 1867 (repr. Mielec: Zakład Poligraficzny Z. Gajek, 2013).
Piwoński, Henryk. „Bożogrobcy. Liturgia”. W: Encyklopedia katolicka. T. 2, kol. 881–002. Lublin: TN KUL 1976.
Piwoński, Henryk. „Liturgia wielkanocna u bożogrobców miechowskich”. „Roczniki Teologiczno- Kanoniczne” 16 (1969), z. 4: 100–102.
Piwoński, Henryk. „Liturgia wielkosobotnia u bożogrobców”. Studia Theologica Varsaviensia 10 (1971), nr 2: 131-146.
Piwoński, Henryk. „Liturgia wielkoczwartkowa u bożogrobców”. Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 35 (1977).
Podgórska-Klawe, Zofia. Od hospicjum do współczesnego szpitala. Warszawa: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1981.
Podleś, Antoni. „Dzieje czterdziestogodzinnego nabożeństwo w Polsce”. W: Studia z dziejów liturgii w Polsce, red. Wacław Schenk. T. 4. Lublin: TN KUL, 1982.
Skorowski, Henryk. Protoplaści rodu Jaxa Bykowskich. Warszawa: UKSW, 2017.
Smereka, Władysław. Drogi Krzyżowe. Rys historyczny i teksty. Studium pasyjne. Kraków: Polskie Towarzystwo Teologiczne, 1968.
Surdacki, Marian. „Szpitalnictwo zakonne w średniowiecznej Polsce”. Roczniki Humanistyczne 63 (2015), z. 2: 49-98. DOI: 10.18290/rh.2015.63.2-3.
„Symbolika Bożogrobców według relacji Chorzowskiego Bractwa Rycerskiego Bożogrobców”. Dostęp 10.01.2020. http://www.bozogrobcy.pl/symbolika-bozogrobcow.html.
Talbierska, Jolanta. „Treści ideowe dekoracji monumentalnych kościoła Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Nysie, dawniej kościoła klasztornego bożogrobców”. „Studia Theologica Varsaviensia”, 23 (1985), nr 1: 171–218.
Tobiasz, Mieczysław. „Bożogrobcy w Miechowie (w 800-lecie sprowadzenia do Polski)”. Nasza Przeszłość 17 (1963): 5–60.
Trajdos, Tadeusz. „Miechowici na ziemi przemyskiej za panowania Władysława Jagiełły”. Folia Historica Cracoviensia 4-5 (1997-1998): 67–98. DOI: 10.15633/fhc.1311.
United States Leutenancies. „History of the Order.” Dostęp 12.10.2020. http://www.holysepulchre.net/history/history.html.
Urzejowice – między mitem a historią, red. Jadwiga Orzechowska. Urzejowice: Stowarzyszenia „Urzejowice”, 2011.
Wachholz, Leon: Szpitale krakowskie 1220–1920. Cz. 1–2. Kraków: Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa, 1921–1924.
Wawoczny, Grzegorz. „Przy zamku stał kiedyś Grób Pański na wzór jerozolimskiego, a przy pl. Mostowym klasztor bożogrobców”. Nasz Racibórz. Dostęp 19.07.2020. https://www.naszraciborz.pl/site/art/5-styl-zycia/14-historia/73208-przy-zamku-stal-kiedys-grob-panski-na-wzor-jerozolimskiego--a-przy-pl--mostowym-klasztor-bozogrobcow”.
Wprowadzenie do liturgii, red. Franciszek Blachnicki, Wacław Schenk i Rudolf Zielasko. Poznań: Księgarnia Św. Wojciecha, 1967.
Zbrożek, Jarosław. „Jan Amor Tarnowski (1488-1561) – hetman wielki koronny i właściciel miasta Tarnowa”, Moje miasto Tarnów, 4.04.2013. Dostęp 19.07.2020. http://www.mmtarnow.com/2013/04/jan-amor-tarnowski-1488-1561-hetman.html.
