Ideals of Education in Enlightenment Education (in Line of Intellectual History): On the History of the Commission of National Education
Abstract
This paper discusses the ideals of education present in the schools of the Commission of National Education (Pol. KEN) in the period of the Enlightenment against the backdrop of Europe. It applies the methods of intellectual history which permit to expand the traditional history of education and formation by the social and cultural dimensions. The activities of the Commission, like the preceding reforms in the mid-eighteenth century Polish Republic (based on church education), are part and parcel of the European reforms. They were similar in terms of their spirit that combined a critical approach to modern utilitarianism—appropriate to the needs of the absolutist states that were concerned about education in the manner of religious groups— with an integral vision of school whose fundamental element was moral formation in combination with religious formation. Despite certain manifestations of rationalism and naturalism in line with the spirit of the epoch, religion remained the foundation of morality, and the latter in turn was the foundation of social order. This paper confirms the idea of the so-called long duration (longue durée), and shows that in spite of different ideological declarations we observe educational continuity in the modern school.
References
Ahrbeck-Wothge R.: Studien über den Philanthropismus und die Dessauer Aufklärung. Vorträge zur Geistesgeschichte des Dessau-Wörlitzer Kulturkreises Sonst. Personen. Halle: Martin-Luther-Universität 1971.
Aleksandrowska E.: Pijarzy w środowisku pijarskim polskiego Oświecenia. W: I. Stasiewicz-Jasiukowa (red.). Wkład pijarów do nauki i kultury w Polsce XVII-XIX wieku. Warszawa: Wydawnictwo Zakonu Polskiej Prowincji Pijarów 1993 s. 37-50.
Baczko B. (red.): Une éducation pour la démocratie. Textes et projets l’époque révolutionnaire. Paris: Garnier 1982.
Bartnicka K.: Działalność edukacyjna Jana Śniadeckiego. Wrocław: Ossolineum 1980.
Baszkiewicz J.: Nowy człowiek, nowy naród, nowy świat. Mitologia i rzeczywistość rewolucji francuskiej. Warszawa: PIW 1993.
Bednarski S., Upadek i odrodzenie szkół jezuickich w Polsce. Studium z dziejów kultury i szkolnictwa polskiego. Kraków: Wydawnictwo Księży Jezuitów 1933.
Bianchi S.: Le vandalisme révolutionnaire ou la naissance d’un mythe. W: La légende de la Révolution (colloque tenu en 1986 à Clermont). Paris: [b.w.] 1988 s. 189-199.
Bluche F.: Le Despotisme éclairé. Paris: Hachette Littératures 1968.
Bolton Ch.A.: Church Reform in 18th Century Italy (The Synod of Pistoia, 1786). Hague: Nijhoff 1969 (“International Archives of the History of Ideas”).
Butterwick-Pawlikowski R.: Między Oświeceniem a katolicyzmem, czyli o katolickim oświeceniu i oświeconym katolicyzmie. „Wiek Oświecenia” 30:2014 s. 11-55.
Chalmel L.: Réseaux philanthropinistes et pédagogie au 18e siècle. Bern: Peter Lang Verlag 2004.
Chamcówna M.: Uniwersytet Jagielloński w dobie Komisji Edukacji Narodowej. T. 1: Szkoła Główna Koronna w okresie wizyty i rektoratu Hugona Kołłątaja 1777-1786. Wrocław: Ossolineum 1957.
Chaunu P.: Cywilizacja wieku Oświecenia. Przeł. E. Bąkowska. Warszawa: PIW 1993.
Compère M.-M.: De collège au lycée (1500-1850). Généalogie de l’enseignement secondaire français. Paris: Gallimard 1985.
Dietrich Th., Klink J.-G. (red). Zur Geschichte der Volksschule. T. 1: Volksschulordnungen 16. bis 18. Jahrhundert. Bad Heilbrunn: Klinkhardt 1964.
Engelbrecht H.: Geschichte des österreichischen Bildungswesens. T. 3: Von der frühen Aufklärung bis zum Vormärz. Wien: Österreichischer Bundesverlag 1984.
Evangelische Schulordnungen. T. 3: Die evangelischen Schulordnungen des achtzehnten Jahrhunderts. Red. R. Vorbaum. Gütersloh 1864.
Fooken E.: Die geistliche Schulaufsicht und ihre Kritiker im 18. Jahrhundert. Wiesbaden: Deutscher Fachschriften-Verlag 1967.
François É.: Alphabetisierung und Lesefähigkeit in Frankreich und Deutschland um 1800. W: H. Berding, É. François, U.-P. Ullmann (red.). Deutschland und Frankreich im Zeitalter der Französischen Revolution. Frankfurt: Suhrkamp 1989 s. 407-425.
Grabski W.M.: Prekursorzy idei Komisji Edukacji Narodowej. Warszawa: Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Towarzystwo Wiedzy Powszechnej 2000.
Grabski W.M.: U podstaw wielkiej reformy. Karta z dziejów Komisji Edukacji Narodowej. Łódź: Wydawnictwo Łódzkie 1984.
Grandière M.: L’Idéal pédagogique en France au dix-huitième siècle. Oxford: Oxford Voltaire Foundation 1998.
Grimm G.: Die Schulreform Maria Theresias 1747-1775. Das österreichische Gymnasium zwischen Standesschule und allgemeinbildender Lehranstalt im Spannungsfeld von Ordensschulwesen, theresianischem Reformabsolutismus und Aufklärungspädagogik. Frankfurt am Main: Peter Lang Verlag 1987.
Grimm G.: Elitäre Bildungsinstitution oder „Bürgerschule“? Das österreichische Gymnasium zwischen Tradition und Innovation 1773-1819. Frankfurt am Main: Peter Lang Verlag 1995.
Grimm G.: Stabilisierung versus Mobilisierung. Zum sozio-politischen Funktionswandel höherer Bildung in Österreich im 18 Jahrhundert. W: : K.-E. Jeismann (red.). Bildung, Staat, Gesellschaft im 19. Jahrhundert. Mobilisierung und Disziplinierung. Stuttgart: F. Steiner Verlag 1989 s. 82-102.
Heinemann M.: Schule im Vorfeld der Verwaltung. Die Entwicklung der Preußischen Unterrichtsverwaltung von 1771-1800. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht 1974.
Heinrich J.: Widerstände gegen den Philantropismus. Eine Untersuchung über die Kritik Chr. Palmers and J.B. Basedow. Dortmund: [b.w.] 1978.
Herrmann U., Oelkers J. (red.). Französische Revolution und Pädagogik der Moderne. Aufklärung, Revolution und Menschenbildung im Übergang vom Ancien Régime zur bürgerlichen Gesellschaft. Weinheim: Beltz 1989.
Hettwer H.: Herkunft und Zusammenhang der Schulordnungen. Mainz: Hase und Koehler 1965.
Hulewicz J.: Opinia publiczna wobec Komisji Edukacji Narodowej. W: H. Barycz, J. Hulewicz (red.). Studia i szkice z dziejów kultury polskiej. Warszawa: Gebethner i Wolff 1949.
Instrukcje dla wizytatorów generalnych szkół Komisji Edukacji Narodowej 1774-1794. Oprac. K. Bartnicka, I. Szybiak. Wrocław: Ossolineum 1976.
Janeczek S., Między religią a moralnością. Podstawy wychowania w oświeceniowej szkole europejskiej. „Rocznik Wydziału Pedagogicznego Wyższej Szkoły Filozoficzno-Pedagogicznej Ignatianum w Krakowie” 2008 s. 181-196.
Janeczek S., O stereotypie szkoły jezuickiej. Uwagi komparatystyczne. W: J.M. Popławski, M. Chmielewski (red.). In Christo Redemptore. Księga pamiątkowa ku czci Księdza Profesora Jerzego Misiurka. Lublin: Gaudium 2001 s. 363-384.
Janeczek S., Od filozofii Boga do filozofii religii w dobie oświecenia. W: S. Janeczek, A. Starościc (red.). Filozofia a religia w dziejach polskiej filozofii. Inspiracje – krytyka. Lublin: Wydawnictwo KUL 2014 s. 85-108.
Janeczek S.: Antoni Popławski SchP a problem religii w szkołach Komisji Edukacji Narodowej. W: R. Prejs (red.). W kręgu dziejów Kościoła i rodziny franciszkańskiej. Warszawa: Bracia Mniejsi Kapucyni 1999 s. 99-114.
Janeczek S.: Edukacja oświeceniowa a szkoła tradycyjna. Z dziejów kultury intelektualnej i filozoficznej. Lublin: Wydawnictwo KUL 2008.
Janeczek S.: Ideały wychowawcze i dydaktyczne w szkolnictwie pijarskim a „oświecenie chrześcijańskie”. Próba syntezy. „Nasza Przeszłość” 49:1994 nr 82 s. 115-161.
Janeczek S.: Ideały wychowawcze w szkołach Komisji Edukacji Narodowej – między „nauką moralną” a „nauką chrześcijańską”. W: M. Hanusiewicz-Lavallee (red.). Humanitas i christianitas w kulturze polskiej. Warszawa: Wydawnictwo Neriton 2009 s. 293-318.
Janeczek S.: Komisja Edukacji Narodowej. Perspektywy badawcze w kręgu historii kultury intelektualnej. „Rocznik Kulturoznawcze” 1:2010 s. 115-134.
Janeczek S.: Komisja Edukacji Narodowej. W: Powszechna encyklopedia filozofii. T. 5. Red. A. Maryniarczyk. Lublin: PTTA 2004 s. 744-749.
Janeczek S.: Oświecenie chrześcijańskie. Z dziejów polskiej kultury filozoficznej. Lublin: Wydawnictwo KUL 1994.
Janeczek S.: Oświeceniowy renesans etyki. Dydaktyka filozofii moralnej w polskim szkolnictwie kościelnym na tle europejskim. „Zeszyty Naukowe KUL” 35:1992 nr 1-2 (137-138), s. 33-62.
Jeismann K.-E.: Das preußische Gymnasium in Staat und Gesellschaft. Die Entstehung des Gymnasiums als Schule des Staates und der Gebildeten 1787-1817. Stuttgart: F. Steiner Verlag 1974.
Jobert A.: Komisja Edukacji Narodowej1773-1794. Przeł. M. Chamcówna. Wrocław: Ossolineum 1979.
Julia D.: Staat, Gesellschaft und Reform der Lehrpläne in Frankreich im 18. Jahrhundert. W: H.U. Gumbrecht, R. Reichardt, Th. Schleich (red.). Sozialgeschichte der Aufklärung in Frankreich. T. 1: Synthese und Theorie. Trägerschichten. München: Oldenbourg 1981 s. 135-160.
Kanior D.: Wydział Teologiczny w dziejach Uniwersytetu Krakowskiego. 1780-1880. Kraków: Wydawnictwo Naukowe PAT 1998.
Keck Ch.: Das Bildungs- und Akkulturationsprogramm des bayerischen Aufklärers Heinrich Braun. Eine rezeptionsgeschichtliche Werkanalyse als Beitrag zur Kulturgeschichte der katholischen Aufklärung in Altbayern. München: Vögel 1998.
Klingenstein G., Vorstufen der theresianischen Studienreformen in der Regierungszeit Karl VI. „Mitteilungen des Instituts für österreichische Geschichtsforschung” 76:1968 s. 327-377.
Klueting H. (red.). Katholische Aufklärung – Aufklärung im katholischen Deutschland. T. 1-2. Hamburg: Meiner 1993 s. 1-66, 142-162, 246-259.
Komisja Edukacji Narodowej (pisma Komisji i o Komisji). Wybór źródeł. Wyd. S. Tync. Wrocław: Ossolineum 1954.
Komisja Edukacji Narodowej i jej szkoły w Koronie 1773-1794. Wyd. T. Wierzbowski. Warszawa: Komisya Edukacyjna 1901-1915.
Korab K.: Powinności i zadania nauczycieli w okresie KEN. Poznań: Arka Wydawnictwo Szkolne 2002.
Krömer U.: Johann Ignaz von Felbiger. Leben und Werk. Freiburg in Breisgau: Herder 1966.
Kurdybacha Ł. (red): Historia wychowania. T. 1. Warszawa: PWN 1965.
Kurdybacha Ł.: Kuria rzymska wobec KEN w latach 1773-1783. Kraków: PAU 1949.
Lehner U.L., Printy M. (red.): A Companion to the Catholic Enlightenment in Europe. Leiden: Brill 2010.
Leschinsky A.: Industrieschulen – Schulen der Industrie. „Zeitschrift für Pädagogik” 24:1978 s. 89-100.
Listy z prowincji. Korespondencja wizytatorów generalnych, rektorów i nauczycieli ze Szkołą Główną Koronną 1779-1794. Wyd. K. Mrozowska. Warszawa: Wydawnictwa Instytutu Historii Nauki PAN 1998.
Lubieniecka J.: Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych. Warszawa: Nasza Księgarnia 1960.
Majorek Cz.: Książki szkolne Komisji Edukacji Narodowej. Warszawa: WSiP 1975.
Menck P.: Die Erziehung der Jugend zur Ehre Gottes und zum Nutzen des Nächsten. Begründung und Intentionen der Pädagogik August Hermann Franckes. Wuppertal—Düsseldorf: Ratingen–Henn 1969.
Mizia T.: Szkoły średnie Komisji Edukacji Narodowej na terenie Korony. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego 1975
Mrozowska K., Dutkowa R. (red.). W kręgu wielkiej reformy. Sesja naukowa w Uniwersytecie Jagiellońskim w dwusetną rocznicę powstania Komisji Edukacji Narodowej 24-26 października 1973. Warszawa: PWN 1977
Mrozowska K.: By Polaków zrobić obywatelami. Kraków: KAW 1993.
Mrozowska K.: Funkcjonowanie systemu szkolnego KEN na terenie Korony w latach 1783-1793. Wrocław: Ossolineum 1985.
Mrozowska K.: Koncepcje pedagogiczne Oświecenia: Rolland d’Erceville – Denis Diderot – Komisja Edukacji Narodowej. Studium porównawcze. „Rozprawy z dziejów oświaty” 19:1976 s. 3-47.
Mrozowska K.: Walka o nauczycieli świeckich w dobie Komisji Edukacji Narodowej na terenie Korony. Wrocław: Ossolineum 1956.
Opałek K.: Prawo natury u polskich fizjokratów. Warszawa: Książka i Wiedza 1953.
Paul E.: Geschichte der christlichen Erziehung. T. 2: Barock und Aufklärung. Freiburg: Herder 1995
Plongeron B.: Was ist katholische Aufklärung? W: E. Kovács (red.). Katholische Aufklärung und Josephinismus. Wien: Verlag für Geschichte und Politik 1979 s. 11-61.
Pohoska H.: „Rewolucja szkolna” we Francji 1762-1772. Warszawa: Towarzystwo Naukowe Warszawskie 1933.
Pohoska H.: Sprawa oświaty ludu w dobie Komisji Edukacji Narodowej. Kraków: Nakładem M. Arcta 1925.
Poplatek J.: Komisja Edukacji Narodowej. Udział byłych jezuitów w pracach KEN. Kraków: WAM 1973.
Rostworowski E.: Ksiądz pleban Kołłątaj. W: B. Grochulska, B. Leśnodorski, A. Zahorski (red.). Wiek XIX. Prace ofiarowane Stefanowi Kieniewiczowi w 60. rocznicę urodzin, Warszawa: PWN 1967 s. 49-63.
Rostworowski E.: Polski głos w edukacyjnym koncercie wieku Oświecenia. W: tenże. Popioły i korzenie. Szkice historyczne. Kraków: Znak 1985 s. 118-123.
Rostworowski W.: Czasy saskie (1702-1764). W: K. Lepszy (red.). Dzieje Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1364-1764. T. 1. Kraków: PWN 1964 s. 353-424.
Roszak S.: „Settecento” czy „Illuminismo” – dylematy oświeceniowe w świetle najnowszych badań włoskich. „Wiek Oświecenia” 17:2001 s. 33-46.
Schmale W., Dodde N.L. (red.): Revolution des Wissens? Europa und seine Schulen im Zeitalter der Aufklärung (1750-1825). Ein Handbuch zur europäischen Schulgeschichte. Bochum: D. Winkler 1991.
Schneider B.: Katholische Aufklärung. Zum Werden und Wert eines Forschunsgbegriffs. „Revue d’histoire ecclésiastique” 93:1998 s. 354-397.
Smoleński W.: Przewrót umysłowy w Polsce wieku XVIII. Warszawa: PIW 1979.
Stach R.: Theorie und Praxis der philanthropischen Schule. Rheinstetten: Schindele 1980.
Stanzel J.: Die Schulaufsicht im Reformwerk des Johann Ignaz von Felbiger (1724-1788). Schule, Kirche und Staat in Recht und Praxis des aufgeklärten Absolutismus. Paderborn: F. Schöningh 1976.
Stasiewicz-Jasiukowa I. (red.). Nowożytna myśl naukowa w szkołach Komisji Edukacji Narodowej. Warszawa: Ossolineum 1973.
Stasiewicz-Jasiukowa I.: Człowiek i obywatel w piśmiennictwie naukowym i podręcznikach polskiego Oświecenia. Wrocław: Ossolineum 1979.
Stępień R.: Współpraca pijarów z Komisją Edukacji Narodowej na terenie Korony. Wrocław: Ossolineum 1994
Szybiak I.: Nauczyciele szkół średnich Komisji Edukacji Narodowej. Wrocław: Ossolineum 1980.
Tync S.: Nauka moralna w szkołach Komisji Edukacji Narodowej. Kraków: Książnica Polska 1922.
Wierzbowski T.: Szkoły parafialne w Polsce i na Litwie za czasów Komisji Edukacji Narodowej 1773-1794. Kraków: [Komisja do Badania Dziejów Wychowania i Szkolnictwa w Polsce] 1921.
Zabieglik S.: Wiek doskonalenia – z filozofii szkockiego Oświecenia. „Zeszyty Naukowe Politechniki Gdańskiej” 1997. Filozofia III nr 558.
Żywczyński M.: Kościół i Rewolucja francuska. Warszawa: PAX 1951.
