Bierna tolerancja a polityczne zobowiązanie: Antistius Constans, Koerbagh, Van den Enden i Spinoza
Abstrakt
Artykuł bada wkład Spinozy i autorów z jego kręgu (Antistius Constans, Van den Enden i Koerbagh) w nowoczesną koncepcję tolerancji. W swoim Tractatus theologico-politicus (1670) Spinoza podejmuje zagadnienie libertas philosophandi, łącząc dwa rodzaje wolności, między którymi istnieje napięcie: wolność myśli i słowa oraz wolność sumienia religijnego. Ponieważ wolność oznacza życie i działanie w społeczeństwie zgodnie z własnymi interesami, tolerancja staje się kwestią polityczną, która zależy od politycznych perspektyw i priorytetów. To spostrzeżenie prowadzi Spinozę do powiązania ze sobą kontroli władzy politycznej nad sprawami religijnymi z kwestią religijnego pluralizmu i tolerancji. Idee te zdają się przypominać teksty opublikowane w jego najbliższym otoczeniu: anonimowy De jure ecclesiasticorum (1665); polityczne pamflety Kort verhael (1662) i Vrye Politijke Stellingen (1665), pisma jego nauczyciela Van den Endena; wywrotowy słownik Een Bloemhof (1668) i systematyczny filozoficzny Een Ligt (1668) Koerbagha. W tych tekstach kwestia religii i władzy religijnej przesuwa się w stronę pytania o naturę i pochodzenie władzy politycznej. Wszyscy autorzy krytykują nadużycia władzy w świetle idei, że nie ma wolności bez równości i nie ma równości bez wolności. Wraz z Tractatus politicus Spinozy (1677) teksty te stanowią anomalię w obrębie anomalii kalwińskich Niderlandów, która dotyczy właśnie tego radykalnego poglądu demokratycznego. Mówią one nie tyle o tolerancji, ile o aktywnym udziale każdego człowieka w życiu politycznym, niezbędnym dla ocalenia republiki.
Bibliografia
Anonymous [Lucius Antistius Constans]. Lucii Antistii Constantis De Jure Ecclesiasticorum, Liber Singularis… Alethopoli [Amsterdam], 1665.
Anonymous [Lucius Antistius Constans]. Du Droit des Ecclésiastiques. Edited by Hans Blom, Véronique Butori, Jacqueline Lagrée, Pierre-François Moreau, and Christian Lazzeri. Caen: Université de Caen, 1991.
Anonymous [Hubert Languet]. Vindiciae contra tyrannos: sive, de Principis in Populum, Populique in Principem legitime potestate. Stephano Junio Bruto Celta Auctore. Edinburgh [Basel], 1579. In Nicolai Machiauelli Florentini Princeps. Frankfurt, 1608.
Anonymous [Hubert Languet]. De la puissance legitime du prince sur le peuple, et du peuple sur le prince. Traité tres utile & digne de lecture en ce temps, escrit en Latin par Estienne Iunius Brutus, & nouvellement traduit en François. S.l., 1581. Genève: Droz, 1979, facsimile.
Balibar, Etienne. Spinoza et la politique. Paris: PUF, 1985.
Balibar, Etienne. La proposition de l’égaliberté. Essais politiques 1989-2009. Paris: PUF, 2010.
Balibar, Etienne. Spinoza politique. Le transindividual. Paris: PUF, 2018.
Bostrenghi, Daniela, Venanzio Raspa, Cristina Santinelli, and Stefano Visentin, eds. Spinoza. La potenza del commune. Hildesheim: Olms, 2012.
Bove, Laurent. La stratégie du conatus. Affirmation et résistance chez Spinoza. Paris: Vrin, 1996.
Bunge, Wiep van, ed. The Early Enlightenment in the Dutch Republic, 1650-1750. Leiden: Brill, 2003.
Bunge, Wiep van. Introduction to A Light Shining in Dark Places, by Adriaan Koerbagh, 1–38. 2011.
Bunge, Wiep van, and Wim Klever, eds. Disguised and Overt Spinozism Around 1700. Leiden: Brill, 1996.
Chaui, Marilena. “La plèbe et le vulgaire dans le Tractatus politicus.” In Spinoza et la politique, edited by Humberto Giannini, Pierre-François Moreau, and Patrice Vermeren, 95–118. Paris: L’Harmattan, 1997.
Del Lucchese, Filippo, ed. Storia politica della moltitudine. Spinoza e la modernità. Rome: Derive Approdi, 2009.
Enden, Franciscus van den. Kort verhael van Nieuw-Nederlants Gelegentheit, Deughden, Natuerlijke Voorrechten, en byzondere bequaemheidt ter Bevolkingh. S.l., 1662.
Enden, Franciscus van den. Vrye Politijke Stellingen, en Consideratien van Staat. Amsterdam, 1665.
Enden, Franciscus van den. Vrije Politijke Stellingen. Edited by Wim Klever. Amsterdam: Wereldbibliotheek, 1992.
Haitsma Mulier, Eco O. G. The Myth of Venice and Dutch Republican Thought in the Seventeenth Century. Assen: Van Gorcum, 1980.
Israel, Jonathan. The Dutch Republic: Its Rise, Greatness, and Fall 1477–1806. Oxford: Clarendon Press, 1995.
Israel, Jonathan. Radical Enlightenment. Philosophy and the Making of Modernity 1650–1750. Oxford: Oxford University Press, 2001.
Israel, Jonathan. Gedachtevrijheid versus godsdienstvrijheid. Een dilemma van de Verlichting. Budel: Damon, 2007.
Jaquet, Chantal. Les expressions de la puissance d’agir chez Spinoza. Paris: Editions de la Sorbonne, 2022.
Jaquet, Chantal, Pascal, Sévérac, and Ariel Suhamy, eds. La multitude libre. Nouvelles lectures du Traité politique. Paris: Éditions Amsterdam, 2008.
Koerbagh, Adriaan. Een Bloemhof van allerley lieflijkheyd sonder verdriet, geplant door Vreederyk Waarmond / ondersoeker der waarheyd. Amsterdam, 1668.
Koerbagh, Adriaan. Een Ligt schijnende in Duystere Plaatsen: Om te verligten de voornaamste saaken der Gods geleertheyd en Gods dienst. Amsterdam, 1668.
Koerbagh, Adriaan. A Light Shining in Dark Places, to Illuminate the Main Questions of Theology and Religion. Edited by Michiel Wielema. Leiden: Brill, 2011.
Kordela, Kiarina A., and Dimitris Vardoulakis, eds. Spinoza’s Authority. Vol. 1, Resistance and Power in Ethics. London–New York: Bloomsbury, 2018.
Laerke, Mogens. Spinoza and the Freedom of Philosophizing. Oxford: Oxford University Press, 2021.
Lavaert, Sonja. Het perspectief van de multitude. Agamben, Machiavelli, Negri, Spinoza, Virno. Brussels: VUBPress, 2011.
Lavaert, Sonja. “Radical Enlightenment, Enlightened Subversion, and Spinoza.” Philosophica 89, no. 1 (2014): 49–102.
Lavaert, Sonja. “‘Lieutenants’ of the Commonwealth: A Political Reading of De jure ecclesiasticorum.” In Lavaert and Schröder, The Dutch Legacy, 150–64.
Lavaert, Sonja. “Entre clandestinité et sphère publique. Le cas Koerbagh.” La Lettre clandestine 26 (2018): 33–48.
Lavaert, Sonja. Vrijheid, gelijkheid, veelheid. Het moderne democratie-denken van Machiavelli tot Spinoza en zijn kring. Brussel, VUBPress, 2020.
Lavaert, Sonja. “Considérations politiques d’un libre penseur: Franciscus van den Enden.” In volume Les Libertins néerlandais / The Dutch Libertines of Libertinage et philosophie à l’époque classique (XVIe-XVIIIe siècle) 19 (2022): 173–92.
Lavaert, Sonja, and Winfried Schröder, eds. The Dutch Legacy. Radical Thinkers of the 17th Century and the Enlightenment. Boston: Brill, 2017.
Lavaert, Sonja, and Pierre-François Moreau, eds. Spinoza et la politique de la multitude. Paris: Kimé, 2021.
Matheron, Alexandre. Anthropologie et politique au XIIe siècle. Études sur Spinoza. Paris: Vrin, 1985.
Meinsma, Koenraad Oege. Spinoza en zijn kring. Historisch-kritische studiën over Hollandse vrijgeesten. Utrecht: Hes Publishers, 1980 (1896).
Mertens, Frank. Franciscus van den Enden’s Brief Account. 2 vols. PhD dissertation. Universiteit Gent, 2006.
Mertens, Frank. Van den Enden en Spinoza. Voorschoten: Uitgeverij Spinozahuis, 2012.
Mertens, Frank. “Van den Enden and Religion.” In Lavaert and Schröder, The Dutch Legacy, 62–89.
Meyer, Lodewijk. Philosophia S. Scripturae interpres, Exercitatio paradoxa. Amsterdam, 1666.
Mertens, Frank. De philosophie d’uytleghster der H. Schrifture. Een wonderspreuckigh tractaet. Amsterdam, 1667.
Moreau, Pierre-François. Spinoza. L’expérience et l’éternité. Paris: PUF, 1994.
Moreau, Pierre-François. Spinoza. État et religion. Lyon: ENS Éditions, 2005.
Negri, Antonio. L’anomalia selvaggia. Saggio su potere e potenza. Milan: Feltrinelli, 1981.
Negri, Antonio. Spinoza sovversivo (1992). In Idem, Spinoza, 286–378. Rome: DerriveApprodi, 1998.
Negri, Antonio. Spinoza: Then and Now. Cambridge: Polity Press, 2020.
Plokhoy, Pieter Cornelisz. Kort en klaer ontwerp, dienende tot Een onderling Accoort, om Den arbeyd, onrust en moeyelijckheyt, van Alderley-hand-werckluyden te verlichten &c. Amsterdam, 1662.
Secretan, Catherine. Les privilèges berceau de la liberté. La Révolte des Pays-Bas: aux sources de la pensée politique moderne (1566-1619). Paris: Vrin, 1990.
Secretan, Catherine. “La démocratie absolute, ou le défi politique des Lumières radicales.” In Secretan, Dagron, and Bove, Qu’est-ce que les Lumières “radicales”?, 343–53.
Secretan, Catherine. “Fonction du politique et jus circa sacra dans les controverses hollandaises du début du XVIIe siècle. Johannes Uytenbogaert et Hugo Grotius.” Revue d’histoire du Protestantisme 1, no. 1 (2016): 167–85.
Secretan, Catherine, Tristan Dagron, and Laurent Bove, eds. Qu’est-ce que les Lumières “radicales”? Libertinage, athéisme et spinozisme dans le tournant philosophique de l’âge Classique. Paris: Éditions Amsterdam, 2007.
Secretan, Catherine, and Willem Frijhoff, eds. Dictionnaire des Pays-Bas au Siècle d’or. De l’Union d’Utrecht à la Paix d’Utrecht (1579-1713). Paris: CNRS éditions, 2018.
Spinoza, Benedictus de. Opera posthuma. Amsterdam, 1677. Facsimile edited by Pina Totaro. Macerata: Quodlibet, 2008.
Spinoza, Benedictus de. De Nagelate Schriften. Amsterdam, 1677.
Spinoza, Benedictus de. Opera I–V. Edited by Carl Gebhardt. Heidelberg: Carl Winter Universitätsverlag, 1972–1987.
Spinoza, Benedictus de. The Collected Works of Spinoza. Vol. 1. Edited by Edwin Curley. Princeton: Princeton University Press, 1985.
Spinoza, Benedictus de. The Collected Works of Spinoza. Vol. 2. Edited by Edwin Curley. Princeton: Princeton University Press, 2016.
Verbeek, Theo. Spinoza’s Theologico-Political Treatise. Exploring ‘The Will of God’. London: Routledge, 2003.
Visentin, Stefano. La libertà necessaria. Teoria e pratica della democrazia in Spinoza. Pisa: ETS, 2001.
Wielema, Michiel. “Adriaan Koerbagh: Biblical Criticism and Enlightenment.” In The Early Enlightenment in the Dutch Republic, edited by Wiep Van Bunge, 61–80. Leiden: Brill, 2003.
Copyright (c) 2022 Roczniki Filozoficzne
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
