Filozofia kosmologii – zarys problematyki

Józef Turek

Józef Turek Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Wydział Filozofii

Słowa kluczowe: filozofia kosmologii, filozofia przyrody, metodologia kosmologii

Abstrakt

The article in the systematic and ordered way presents the most important philosophical problems, which are undertaken with regard to their close connections with contemporary (scientific) cosmology. Lately more and more often the issue mentioned above is called philosophy of cosmology. In the first part of that article, with accordance to the broad understanding of that philosophy, methodological problem of cosmology containing both: its external methodology (general and particular) and so-called internal methodology has been presented. The second part of the article contains various philosophical questions which are undertaken in the context of concrete achievements of contemporary scientific cosmology. They include issues from the field of philosophy of nature, philosophy of God, and ontology.

Bibliografia

Augustynek Z.: Własności czasu, Warszawa 1970.

Augustynek Z.: Natura czasu, Warszawa 1975.

Balashov Y. V.: Resource Letter AP-1: The anthropic principle, „American Journal of Physics” 59 (1991), No. 12, s. 1069-1076.

Barrow J. D.: Teorie wszystkiego, Kraków 1995.

Barrow J. D., Tipler F. J.: The Anthropic Cosmological Principle, Oxford 1986.

Bergmann P. G.: Cosmology as a Science, [w:] Boston Studies in the Philosophy of Science, ed. R. J. Seeger, R. S. Cohen, vol. XI, Dordrecht–Boston 1974, s. 181-188.

Bertola F., Curi U. (eds): The Anthropic Principle. Proceedings of the Second Venice Conference on Cosmology and Philosophy, Cambridge 1993.

Bertotti B., Felice F. de, Pascolini A. (eds): General Relativity and Gravitation. Invited Papers and Discussion Reports, Padua, July 3-8, 1983, Dordrecht 1984.

Белинский В. А., Лифшиц Е. М., Халатников М. М.: Колебательный режим приближения к особой точке в релятивистской космологии, „Успехи физических наук” 102 (1970), вып. 3, s. 463-500.

Bondi H.: Review of Cosmology, „Monthly Notices of the Royal Astronomical Society” 108 (1948), No 1, s. 104-108.

Bondi H.: Kosmologia, Warszawa 1965.

Brush S. G.: Jak kosmologia stała się nauką?, „Świat Nauki” 1992, nr 10, s. 36-44.

Buczkowska J., Lemańska A. (red.): Stwarzanie i ewolucja, Warszawa 2002.

Budic R., Sachs R. K.: Deterministic Spacetimes, „General Relativity and Gravitation” 7 (1976), s. 21-29.

Butterfield J., Hogarth J., Belot G. (eds): Spacetimes, Singapore 1996.

Butryn S.: Powstanie kosmologii naukowej, „Studia Filozoficzne” 1978, nr 6, s. 53-64.

Butryn S.: Spór o istnienie osobliwości kosmologicznej jako rzeczywistego stadium ewolucji Wszechświata, [w:] S. Butryn (red.), Z zagadnień filozofii nauk przyrodniczych, Warszawa 1991, s. 205-233.

Carter B.: Causal structure in space-time, „General Relativity and Gravitation” 1(1971), s. 349-391.

Чудинов Э. М.: Об экстраполяции в космологии, [w:] А. З. Петров, П. С. Дышлевный (red.), Пространство и время в современной физике, Киев 1968, s. 289-298.

Чудинов Э. М.: Эйнштейн и проблема бесконечности Вселенной, [w:] К. Х. Делокаров (red.), Эйнштейн и философские проблемы физики XX века, Москва 1979, s. 274-300.

Davies J. T.: On Extrapolation with Special Reference to the „Age of the Universe”, „The British Journal of the Philosophy of Science” 7 (1956/57), No. 26, s. 129-138.

Dicke R. H., Peebles P. J. E., Roll P. G., Wilkinson D. T.: Cosmic Black Body Radiation, „Astrophysical Journal” 142 (1965), No. 1, s. 414-419.

Делокаров К. Х. (red.): Эйнштейн и философские проблемы физики XX века, Москва 1979.

Dłubacz W.: Problem Absolutu w filozofii Arystotelesa, Lublin 1992.

Dołęga J. M.: Stosunek ruchu do materii w ujęciu klasycznej filozofii przyrody, Warszawa 1986.

Drees W. B.: Religion, Science and Naturalism, Cambridge 1995.

Duff M. J.: Powrót teorii strun, „Świat Nauki” kwiecień 1998, s. 54-59.

Earman J.: Note on the causal theory of Time, „Synthèse” 24 (1970), s. 74-86.

Einstein A.: Kosmologische Betrachtungen zur allgemeinen Relativitätstheorie, „Sitzungsberichte der K. Preußischen Akademie der Wissenschaften zu Berlin” 1(1917), s. 142-152.

Einstein A.: O szczególnej i Ogólnej teorii względności (Wykład przystępny), [w:] W. Kruczek (red.), Literatura źródłowa do kursu „Podstawy Fizyki” na Politechnice Warszawskiej, t. 1: Szczególna Teoria Względności, Warszawa 1981, s. 139-216.

Einstein A.: Pisma filozoficzne, red. S. Butryn, Warszawa 1999.

Ellis G. F. R.: Cosmology and Verifiability, „Quarterly Journal of the Royal Astronomical Society” 16 (1975), s. 245-264.

Ellis G. F. R.: Limits to Verification in Cosmology, „Annals of the New York Academy of Science” 336 (1980), s. 130-160.

Ellis G. F. R.: Relativistic Cosmology, [w:] R. Sachs (ed.), General Relativity and Cosmology, New York 1971, s. 104-182.

Ellis G. F. R.: Observational Cosmology after Kristian and Sachs, [w:] W. R. Stoeger SJ (ed.), Theory and Observational Limits in Cosmology, Specola Vaticana 1982, s. 43-72.

Ellis G. F. R.: Relativistic Cosmology: Its Nature, Aims, and Problems, [w:] B. Bertotti, F. de Felice, A. Pascolini (eds), General Relativity and Gravitation. Invited Papers and Discussion Reports, Padua, July 3-8, 1983, Dordrecht 1984, s. 215-288.

Ellis G. F. R.: The Epistemology of Cosmology, „Philosophy in Science” 9 (2001), s. 29-56.

Ellis G. F. R.: (ed.), The Far-Future Universe. Eschatology from a Cosmic Perspective, Philadelphia 2002.

Ellis G. F. R., Nel S. D., Maartens R., Stoeger W. R., Whitman A. P., Ideal Observational Cosmology, „Physical Report” 124 (1985), s. 315-412.

Ferrara S., Taylor J. G. (eds): Supergravity’ 81. Proceedings of the 1st School on Supergravity held on 22 April – 6 May 1981 at the Internatonal Centre for Theoretical Physics, Trieste, Italy, Cambridge 1982.

Gale G.: Cosmological Fecundity: Theories of Multiple Universes, [w:] J. Leslie (red.), Physical Cosmology and Philosophy, New York 1990, s. 189-206.

Geroch R.: Space-Time Structure from a Global Viewpoint, [w:] R. Sachs (ed.), General Relativity and Cosmology, New York 1971, s. 71-103.

Geroch R., Horowitz G. T.: Global structure of spacetimes, [w:] S. W. Hawking, W. Israel (eds), General relativity – An Einstein century survey, Cambridge 1979, s. 212-293.

Glashow S. I.: Ku zunifikowanej teorii – wątki gobelinu, „Postępy Fizyki” 32(1981), z. 1, s. 49-51.

Godart O., Heller M.: Les Relations entre la Science et la Foi chez Georges Lemaître, „Pontificia Academia Scientiarum” 3(1978), s. 1-12.

Hajduk Z.: Filozofia przyrody w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, „Roczniki Filozoficzne”, 46 (1986), z. 3, s. 25-46.

Hajduk Z.: Współczesna postać sporów o koncepcję filozofii przyrody, „Studia Philosophiae Christianae” 30 (1994), nr 2, s. 115-134.

Hawking S.:The Boundary Conditions of the Universe, [w:] H. A. Brück, G. V. Coyne, M. S. Longair (eds), Astrophysical Cosmology. Proceedings of the Study Week on Cosmology and Fundamental Physics, Città del Vaticano 1982, s. 563-572.

Hawking S.:Krótka historia czasu, Warszawa 1990.

Hawking S.:Czarne dziury i wszechświaty niemowlęce, Warszawa 1994.

Hawking S., Ellis G. F. R.: The Large Scale Structure of Space-Time, Cambridge 1973.

Hawking S., Penrose R.: Natura czasu i przestrzeni, Poznań 1996.

Healey R. A.: How Many Worlds?, „Noûs” 18 (1984), No. 4, s. 591-616.

Heisenberg W.: Fizyka a filozofia, Warszawa 1965.

Heller M.: Definicja terminu „Wszechświat” w kosmologii relatywistycznej, „Roczniki Filozoficzne” 16 (1968), z. 3, s. 45-61.

Heller M.: Zasada kosmologiczna w kosmologii friedmanowskiej, „Roczniki Filozoficzne” 20 (1972), z. 3, s. 59-75.

Heller M.: Wpływ myśli machowskiej na współczesną fizykę relatywistyczną, „Organon” 11 (1975), s. 271-285.

Heller M.: Global Time Problem in Relativistic Cosmology, „Annales de la Société Scientifique de Bruxelles” 89 (1975), s. 522-532.

Heller M.: Początek świata, Kraków 1976.

Heller M.: Globalny czas w kosmologii relatywistycznej, „Roczniki Filozoficzne” 25 (1977), z. 3, s. 37-45.

Heller M.: Uwagi o metodologii kosmologii, „Roczniki Filozoficzne” 26 (1978), z. 3, s. 65-75.

Heller M.: Local – Large Scale – Global. On Certain Methodological Questions of Cosmology, „Acta Cosmologica” 7 (1978), s. 83-99.

Heller M.: Teoretyczne podstawy kosmologii, Warszawa 1988.

Heller M.: Czas i przyczynowość w ogólnej teorii względności, „Roczniki Filozoficzne” 37-38 (1989-1990), z. 3, s. 5-21.

Heller M.: Time and Causality in General Relativity, „The Astronomy Quarterly” 7 (1990), s. 65-86.

Heller M.: Unifikacja i geometryzacja fizyki w kosmologicznym kontekście, „Postępy Fizyki” 42 (1991), z. 2, s. 131-145.

Heller M.: Osobliwy Wszechświat. Wstęp do teorii klasycznej osobliwości kosmologicznej, Warszawa 1991.

Heller M.: Wszechświat u schyłku stulecia, Kraków 1994.

Heller M.: Nauka i wyobraźnia, Kraków 1995.

Heller M.: Wieczność, Czas, Kosmos, Warszawa 1995.

Heller M.: Filozofia jest przygodą człowieka będącego w drodze, [w:] A. Zieliński, M. Bagiński, J. Wojtysiak (red.), Rozmowy o filozofii, Lublin 1996, s. 213-248.

Heller M.: Graniczne zagadnienia fizyki i kosmologii, [w:] J. A. Janik (red.), Nauka. Religia. Dzieje. IX Seminarium w Castel Gandolfo, 5-7 sierpnia 1997, Kraków 1998, s. 87-102.

Heller M.: Czy fizyka jest nauką humanistyczną?, Tarnów 1998.

Heller M.: Co to jest Wszechświat? „Znak” listopad 1998, s. 52-67.

Heller M.: Czy Wszechświat jest matematyczny?, „Zagadnienia Filozoficzne w Nauce” 22 (1998), s. 3-14.

Heller M., Klimek Z., Rudnicki K.: Observational Foundations for Assumptions in Cosmology, [w:] M. Longair (ed.), Confrontation of Cosmological Theorieswith Observational Data (IAU Symposium No 630, Dordrecht-Boston 1974, s. 3-11.

Heller M., Staruszkiewicz A.: Stanowisko fizyków odnośnie polemiki pomiędzy Leibnizem i Clarkiem, „Organon” 11 (1975), s. 205-213.

Heller M., Lubański M., Ślaga Sz.: Zagadnienia filozoficzna współczesnej nauki. Wstęp do filozofii Przyrody, Warszawa 1980.

Heller M., Życiński J., Michalik A. (red.): Matematyczność przyrody, Kraków 1990.

Heller M., Budzik S., Wszołek S. (red.): Obrazy świata w teologii i w naukach przyrodniczych, Tarnów 1996

Hogarth M.: Predicting the Future in Relativistic Spacetimes, [w:] J. Butterfield, M. Hogarth, G. Belot (eds), Spacetimes, Singapore 1996, s. 501-519.

Holder R. D.: Fine-Tuning, Many Universes, and Design, „Science and Christian Belief” 1(1989), No. 2, s. 129-147.

Холтон Дж.: К генезису специальной теории относительности, [w:] Эйнштейновский сборник, Москва 1966, s. 177-194.

Howard S.: The Everett Interpretation of Quantum Mechanics: Many Worlds of None?, „Noûs” 18(1984), s. 635-652.

Hubble E.: A Relation between Distance and Radial Velocity among Extragalactic Nebulae, „Proceedings of the National Academy of Sciences” 15 (1929), s. 168-173.

Infeld I.: Moje wspomnienie o Einsteinie, Warszawa 1956.

Isham C. J.: Creation of the Universe as a Quantum Process, [w:] A. J. Russell, W. R., Stoeger S. J., G. Coyne SJ (eds), Physics, Philosophy, and Theology: A Common Quest for Understanding, Vatican Observatory-Vatican City State 1988, s. 375-408.

Janik J. A. (red.): Nauka. Religia. Dzieje. IX Seminarium w Castel Gandolfo, 5-7 sierpnia 1997, Kraków 1998.

Jodkowski K., Metodologiczne aspekty kontrowersji ewolucjonizm – kreacjonizm, Lublin 1998.

Kamiński S.: Pojęcie nauki i klasyfikacja nauk, Lublin 1981.

Kamiński S.: Wyjaśnianie w metafizyce, [w:] S. Kamiński, Jak filozofować? Studia z metodologii filozofii klasycznej, red. T. Szubka, Lublin 1989, s. 151-176.

Kamiński S.: Koncepcja nauki u Arystotelesa, [w:] S. Kamiński, Metody i język. Studia z semiotyki i metodologii nauk, red. U. M. Żegleń, Lublin 1994, s. 247-254.

Казютинский В. В., Наан Г. И. i in. (red.): Бесконечность и Вселенная, Москва 1969.

Казютинский В. В.: Понятие «Вселенная», [w:] В. В. Казютинский, Г. И. Наан i in. (red.), Бесконечность и Вселенная, Москва 1969, s. 116-126.

Kloskowski K., Filozofia ewolucji i filozofia stwarzania, t. I-II, Warszawa 1999.

Kłósak K.: Z teorii i metodologii filozofii przyrody, Poznań 1980.

Kłósak K., Lubański M., Ślaga Sz. (red.): Z zagadnień filozofii przyrodoznawstwa i filozofii przyrody, t. IV, Warszawa 1982.

Krąpiec M. A.: Realizm ludzkiego poznania, Poznań 1959.

Krąpiec M. A., Kamiński S., Zdybicka Z. J., Maryniarczyk A., Jaroszyński P., Wprowadzenie do filozofii, Lublin 1996.

Kristian J., Sachs R. K.: Observation in Cosmology, „Astrophysical Journal” 143 (1966), No. 2, s. 379-399.

Kronheimer E. H., Penrose R.: On the Structure of Causal Spaces, „Proceedings of the Cambridge Philosophical Society” 63 (1967), s. 481-501.

Kruczek W. (red.): Literatura źródłowa do kursu „Podstawy Fizyki” na Politechnice Warszawskiej, t. 1: Szczególna Teoria Względności, Warszawa 1981.

Kuzniecow B. G.: Albert Einstein, Warszawa 1966.

Кузнецов Б. Г.: Эйнштейн и принцип Маха, [w:] Эйнштейновский сборник, Москва 1967, s. 134-174.

Кузнецов Б. Г.: Спиноза и Эйнштейн, [w:] Эйнштейновский сборник, Москва 1968, s. 28-49.

Lemaître G.: L’hypothèse de l’atome primitif, „Revue des questions scientifiques” 1948, s. 321-339.

Lemaître G.: The Primeval Atom Hypothesis and the Clusters of Galaxies, [w:] La Structure et l’Évolution de l’Universe. Rapports et Discussions du Onzième Conseil de Physique, Institut International de Physique Solvay, Bruxelles 1958, s. 1-31

Leslie J.: Universes, London 1989.

Leslie J. (red.): Physical Cosmology and Philosophy, New York 1990.

Lubański M.: Z zagadnień filozofii przyrody, „Studia Philosophiae Christianae” 2 (1966), nr 2, s. 243-256.

Lubański M., Ślaga Sz. W.: Zagadnienie teorii filozofii przyrody, „Analecta Cracoviensia” 14 (1982), s. 61-77.

Mazierski M.: Elementy kosmologii filozoficznej i przyrodniczej, Poznań 1972.

McMullin E.: The History and Philosophy of Science: A Taxonomy, [w:] R. H. Stuewer (ed.), Historical and Philosophical Perspectives of Science, New York 1989, s. 12-67.

Mehlberg M.: Time, Causality, and the Quantum Theory, vol. 1: Essay on the Causal Theory of Time, London 1980.

Milne E. A.: Cosmology and the Christiana Idea of God, Oxford 1952.

Munitz M. K.: Scientific Method in Cosmology, „Philosophy of Science” 19 (1952), No. 2, s. 108-130.

Munitz M. K.: On the Use of „Universe” in Cosmology, „The Monist” 47(1962), s. 185.

Pacholczyk A. G.: Obserwacyjne aspekty kosmologii, „Postępy Astronomii” 10 (1962), z. 1, s. 15-44.

Pacholczyk A. G.: Wszechświat katastroficzny, Kraków 1995.

Paczyński B., Muchotrzeb B.: Granice Wszechświata, Warszawa 1981.

Peebles P. J. E.: Physical Cosmology, Princeton 1971.

Penrose R.: Structure of Space-Time, [w:] C. M. de Witt, J. A. Wheeler (eds), Battelle Recontres, New York 1968, s. 121-235.

Penrose R.: Nowy umysł cesarza. O komputerach, umyśle i prawach fizyki, Warszawa 2000.

Penzias A., Wilson R. W.: Measurement of Excess Antenna Temperature at 4080 Mc/s, „Astrophysical Journal” 141 (1965), No. 1, s. 419-421.

Петров А. З., Дышлевный П. С. (red.): Пространство и время в современной физике, Киев 1968, s. 289-298.

Placek J.: O pojęciu matematyzowalności przyrody, „Kwartalnik Filozoficzny” 23 (1995), s. 61-86.

Planck M.: Nowe drogi poznania fizycznego a filozofia, red. S. Butryn, Warszawa 2003.

Price H., Jackson F.: Naturalism and the Fate of the M-Worlds, „The Aristotelian Society” Supplementary 71 (1997), s. 247-282.

Reichenbach H.: The Direction of Time, Los Angeles 1956.

Reichenbach H.: The Philosophy of Space and Time, New York 1958.

Rindler W.: Visual Horisons in World Models, „Monthly Notices of the Royal Astronomical Society” 116 (1956), No. 6, s. 662-671.

Rok B.: Próba analizy współczesnych koncepcji przedmiotu kosmologii przyrodniczej, [w:] K. Kłósak, M. Lubański, Sz. Ślaga (red.), Z zagadnień filozofii przyrodoznawstwa i filozofii przyrody, t. IV, Warszawa 1982, 83-123.

Rok B.: Status kosmologii, „Studia Filozoficzne” 1984, nr 10, s. 107-140.

Roskal Z. E.: Astronomia matematyczna w nauce greckiej, Lublin 2002.

Rudnicki K., Zagadnienie rozstrzygalności hipotez kosmologicznych w świetle możliwości współczesnych obserwacji astronomicznych, „Studia Filozoficzne” 41 (1965), s. 195-211.

Rudnicki K., Obserwacyjne dane o ewolucji we Wszechświecie, „Roczniki Filozoficzne” 19 (1971), z. 3, s. 25-34.

Rudnicki K., Podstawy obserwacyjne teorii kosmologicznych, „Roczniki Filozoficzne” 21 (1973), z. 3, s. 5-21.

Rudnicki K., The Cosmological Principles, Kraków 1995.

Russell R. J., Stoeger W. R., SJ, Coyne G. V., SJ (eds): Physics, Philosophy and Theology. A Common Quest for Understanding, Vatican City State: Vatican Observatory 1988.

Russell R. J., Murphy N., Isham Ch. J. (red.): Quantum Cosmology and the Laws of Nature. Scientific Perspective on Divine Action, Vatican Observatory and The Center for Theology and the Natural Sciences: Vatican City State–Berkeley 1993.

Russell R. J., Murphy N., Peacocke A. R. (eds), Chaos and Complexity. Scientific Perspective on Divine Action, Vatican Observatory and The Center for Theology and the Natural Sciences: Vatican City State–Berkeley 1995.

Ryan M. P., Shepley L. C.: Homogeneous Relativistic Cosmologies, Princeton 1975.

Sachs R. (ed.): General Relativity and Cosmology, New York 1971.

Salam A.: Unifikacja fundamentalnych oddziaływań w oparciu o transformacje cechowania, „Postępy Fizyki” 32 (1981), z. 4, s. 361-386.

Sierotowicz T.: O modelach w kosmologii, [w:] S. Wszołek (red.), Przestrzenie Księdza Cogito, Tarnów 1996, s 114-135.

Slipher V.: The Radial Velocity of the Andromeda Nebula, „Lowell Observatory Bulletin” 1913, No. 58, s. 56-57.

Skarżyński E.: Zasada kosmologiczna, czyli uogólniona zasada Kopernika, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1970, nr 2, s. 264-276.

Skarżyński E.: O tak zwanej uogólnionej zasadzie Kopernika, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1973, nr 3, s. 567-581.

Skarżyński E.: Osobliwości w modelach kosmologicznych, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Filozoficzne” 310 (1973), s. 63-71.

Skarżyński E.: Czy kosmologia ma charakter naukowy?, „Ruch Filozoficzny” 35 (1977), s. 212-216.

Skarżyński E.: Problem nieskończoności Wszechświata, Kraków 1980.

Słomka M.: Ewolucjonizm chrześcijański o pochodzeniu człowieka, Lublin 2004.

Smith Q.: World Ensemble Explanations, „Pacific Philosophical Quarterly” 67 (1986), s. 73-86.

Sokołowski S.: Czy kosmologia jest nauką empiryczną?, „Studia Filozoficzne” 1978, nr 6, s. 65-71.

Stock J., The Empirical Basis of Cosmology, [w:] Proceednigs of the Einstein Centennial Symposium on Fundamental Physics, Bogota 1981, s. 193-203.

Stoeger W. R., SJ (ed.): Theory and Observational Limits in Cosmology, Specola Vaticana 1982.

Stoeger W. R., SJ: Contemporary Cosmology and its Implications for the Science – Religion Dialogue, [w:] R. J. Russel, W. R. Stoeger SJ, G. V. Coyne SJ (eds), Physics, Philosophy, and Theology; a Common Quest for Understanding, Vatican Observatory 1988, s. 219-247.

Stuewer R. H. (ed.), Historical and Philosophical Perspectives of Science, New York 1989.

Such J., Szcześniak M. (red.): Osobliwości przedmiotowo-metodologiczne w nauce, Poznań 1996.

Such J., Szcześniak M., Szczuciński A.: Filozofia kosmologii, Poznań 1998.

Tempczyk M.: Czy kosmologia jest nauką empiryczną?, [w:] J. Such, M. Szczśniak (red.), Osobliwości przedmiotowo-metodologiczne w nauce, Poznań 1996, s. 143-162.

Tempczyk M.: Kosmologia a pojęcie Wszechświata, „Znak” listopad 1998, s. 68-79.

Turek J.: Kosmologia Alberta Einsteina i jej filozoficzne uwarunkowania, Lublin 1982.

Turek J.: Osobliwość początkowa a kreacjonizm w ujęciu G. Lemaître’a, „Studia Warmińskie” 19 (1982), s. 435-448.

Turek J.: Założenia problematyki nieskończoności Wszechświata, „Roczniki Filozoficzne” 37-38 (1989/1990), z. 3, s. 23-51.

Turek J.: Wszechświat czasowo nieskończony i stworzony, „Studia Warmińskie” 28 (1991), s. 217-233.

Turek J.: Czynnik empiryczny w teoriach kosmologicznych, „Roczniki Filozoficzne” 41 (1993), z. 3, s. 5-47.

Turek J.: Wszechświat dynamiczny, Lublin 1995.

Turek J.: Filozoficzno-światopoglądowe implikacje dynamicznego obrazu Wszechświata, [w:] M. Heller, S. Budzik, S. Wszołek (red.), Obrazy świata w teologii i w naukach przyrodniczych, Tarnów 1996, s. 125-145.

Вейнберг С.: Гравитация и космология, Москва 1975.

Weinberg S.: Podstawy pojęciowe zunifikowanej teorii oddziaływań słabych i elektromagnetycznych, „Postępy Fizyki” 32 (1981), z. 2, s. 135-150.

Weinberg S.: Sen o teorii wszystkiego, Warszawa 1994.

Whitrow G. J., Bondi H.: Is Physical Cosnology a Science?, „The British Journal for the Philosophy of Science” 4 (1954), No. 16, s. 271-283.

Whittaker E. T.: Space and Spirit. Theories of the Universe and the Argument for Existence of God, London 1946.

Wigner E. P.: Niepojęta skuteczność matematyki w naukach przyrodniczych, „Zagadnienia Filozoficzne w Nauce” 13 (1991), s. 5-18.

Witt de C. M., Wheeler J. A. (eds): Battelle Recontres, New York 1968.

Wszołek S. (red.), Przestrzenie księdza Cogito, Tarnów 1996.

Zeeman E. C.: Causality implies the Lorentz Group, „Journal of Mathematical Physics” 5 (1964), s. 490-493.

Zieliński A., Bagiński M., Wojtysiak J. (red.): Rozmowy o filozofii, Lublin 1996.

Zonn W.: Obserwacyjne aspekty współczesnej kosmologii, „Roczniki Filozoficzne”, 18 (1970), z. 3, s. 5-11;

Życiński J.: Filozofować w kontekście nauki, [w:] A. Zieliński, M. Bagiński, J. Wojtysiak (red.), Rozmowy o filozofii, Lublin 1996, s. 187-211.

Życiński J.: Elementy filozofii nauki, Tarnów 1996.