Znaczenie modi significandi w średniowiecznych traktatach gramatyczno-logicznych

Andrzej K. Rogalski

Andrzej K. Rogalski Wyższa Szkoła Menedżerska w Warszawie

Słowa kluczowe: modi significandi, teorie gramatyczne, średniowieczna teoria semiotyczna, gramatyka spekulatywna

Abstrakt

The schoolmen of the Middle Ages inherited from Classical Antiquity an established grammatical tradition, but the infiltration of dialectic and the incorporation of logic of Aristotle into the schools gave renewed vigor to the study of grammar which became an exact scientific discipline. In the Middle Ages, grammar – in combination with logic – came to be the means of expressing the world of reality as established by the metaphysician.

The transformation of grammar from its association with literature into a speculative, theoretical discipline culminated in a series of treatises concerning the modes of signifying (modi significandi) which formulated the different properties of words and the ways in which they could be used. These were in effect treatises on grammar constructed on universal laws of meaning. They were, however, something much more than taxonomic grammars and must be viewed, by virtue of the intimacy between language and meaning, in terms of their contributions to mediaeval semiotics. The symbolism used by speculative grammars was essentially linguistic and implied a necessary close relation between the study of grammar and the study of the sign.

The authors of mediaeval treatises on the modi significandi (often entitled De modis significandi, or Summa grammatica, or Summa modorum significandi, or Grammatica speculativa) have come to be known as the Modistae who taught in the late Sixties of the 13^th till the Thirties of the 14^th centuries. The present study is an account of the grammatical theories of this group of mediaeval scholars (mostly the work of Thomas of Erfurt), set in the appropriate context of situation and seen in terms of the part they played in mediaeval semiotic theory, since their theory rests on the study of words and the properties of these words as signs of things. At the end of the present study the influence of the speculative grammar on present linguistic theories is announced. Some influence of the speculative grammar one could discover in many contemporary linguistic theories like those of Noam Chomsky, Ronald Langacker, Robin Lakoff and even Ray Jackendoff.

Bibliografia

Bursill-Hall Geoffrey L. [1971]: Speculative Grammars of the Middle Ages. The Doctrine of partes orationis of the Modistae (series: Approaches to Semiotics 11), The Hague-Paris: Mouton.

Bursill-Hall Geoffrey L. (ed.) [1972]: Thomas of Erfurt: De modis significandi sive Grammatica speculativa, (The Classics of Linguistics), London: Longman.

Frankowska-Terlecka Małgorzata (red.) [2006]: Wszystko to ze zdziwienia. Antologia tekstów filozoficznych z XII wieku, wybór, opracowanie i wstęp Małgorzata Frankowska-Terlecka, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Gansiniec Ryszard [1956]: Modi significandi, „Myśl Filozoficzna” 6, s. 80-115.

Hunt Richard W. [1980]: The History of Grammar in the Middle Ages. Collected Papers, ed. with an introduction, a selected bibliography, and indices by G. L. Bursill-Hall, (Amsterdam Studies in the Theory and History of Linguistic Science, III: Studies in the History of Linguistics 5), Amsterdam: John Benjamins B. V.

Jung-Palczewska Elżbieta (red.) [2000]: Wszystko to ze zdziwienia. Antologia tekstów filozoficznych z XIV wieku, wybór, opracowanie i wstęp Elżbieta Jung-Palczewska, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Kawalec Paweł [2003]: Gramatyka spekulatywna, [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii, t. 4, Lublin: Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, s. 79-80.

Krauze-Błachowicz Krystyna [1999]: Tomasz z Erfurtu. Diasyntetyka, z języka łacińskiego przełożyła i wstępem poprzedziła K. Krauze-Błachowicz, „Idea”. Studia nad strukturą i rozwojem pojęć filozoficznych XI, s. 167-194.

Krauze-Błachowicz Krystyna [2000]: Wprowadzenie, do tłumaczenia: Tomasz z Erfurtu, O sposobach oznaczania, czyli gramatyka spekulatywna, [w:] Jung-Palczewska (red.) [2000], s. 3-26.

Krauze-Błachowicz Krystyna (red.) [2002]: Wszystko to ze zdziwienia. Antologia tekstów filozoficznych z XIII wieku, wybór, opracowanie i wstęp Krystyna Krauze-Błachowicz, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Krauze-Błachowicz Krystyna [2006]: Wprowadzenie, do tłumaczenia: Piotr Helias, Summa na temat „Pryscjana mniejszego”, [w:] Frankowska-Terlecka (red.) [2006], s. 358-395.

Kretzmann Norman, Kenny Anthony, Pinborg Jan (red.) [1982]: The Cambridge History of Later Medieval Philosophy. From the Rediscovery of Aristotle to the Disintegration of Scholasticism (1100-1600), Cambridge: Cambridge University Press; tłumaczenie włoskie części III-V: La logica nel Medioevo, Milano: Jaca Book 1999.

Marciszewski Witold [1971]: Significatio u Dunsa Szkota, „Studia z historii semiotyki” t. 1, s. 115-139.

Markowski Mieczysław [1981]: Sprache und Logik im Mittelalter, [w:] Sprache und Erkenntnis im Mittelalter, Berlin, s. 36-50.

Michalski Konstanty [1997]: Filozofia Wieków Średnich, Kraków: Instytut Teologiczny Księży Misjonarzy.

Parret Herman (red.) [1976]: History of Linguistic Thought and Contemporary Linguistics, Berlin-New York: Walter de Gruyter.

Pelc Jerzy [1979]: O Modystach – karta z dziejów semiotyki średniowiecznej, „Studia Filozoficzne” nr 10 (167), s. 35-37.

Pinborg Jan [1967]: Die Entwicklung der Sprachtheorie im Mittelalter, (Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters 42.2), Münster: Aschendorff.

Pinborg Jan [1972]: Logik und Semantik im Mittelalter. Ein Überblick, Stuttgart–Bad Cannstatt: Frommann-Holzboog.

Pinborg Jan [1977]: Introduction, [w:] Sigerus de Cortraco [1977], s. ix-xli.

Pinborg Jan [1984]: Medieval Semantics. Selected Studies on Medieval Logic and Grammar, ed. S. Ebbesen, London: Variorum Reprints.

Poletyło Mikołaj [1971]: Modi significandi u Piotra Abelarda, „Studia z historii semiotyki” t. 1, s. 87-113.

Radulfus Brito [1980]: Radulphus Brito: Quaestiones super Priscianum minorem, ed. H. W. Enders and J. Pinborg, (Grammatica Speculativa, 3), Stuttgart–Bad Cannstatt: Frommann-Holzboog.

Rogalski Andrzej K. [1999]: Logica del tardo Medioevo: un’analisi contemporanea, [w:] Kretzmann, Kenny, Pinborg (red.) [1999], s. xv-xxvii.

Rosner Katarzyna [1995]: Teoria języka i umysłu ludzkiego Noama Chomsky’ego i jej interdyscyplinarna doniosłość, [w:] Noama Chomsky’ego próba rewolucji naukowej, t. 1: Język i jego nabywanie, Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN, s. vii-lii.

Sigerus de Cortraco [1977]: Summa Modorum Significandi. Sophismata, new edition, on the basis of G. Wallerand’s editio prima, with additions, critical notes, an index of terms and an introduction by Jan Pinborg, (Amsterdam Studies in the Theory and History of Linguistic Science, III: Studies in the History of Linguistics 14), Amsterdam: John Benjamins B. V.

Stanosz Barbara (red.) [1977]: Lingwistyka a filozofia. Współczesny spór o filozoficzne założenia teorii języka, Warszawa: PWN.

Sulowski Jan [1971]: Studia nad semantyką średniowieczną, „Studia z historii semiotyki” t. 1, s. 51-86.

Trentman John T. [1976]: Speculative Grammar and Transformational Grammar: A Com-parison of Philosophical Presuppositions, [w:] Parret (red.) [1976], s. 279-301.