Jeszcze raz o „początkach nowożytnego arystotelizmu chrześcijańskiego”

Stanisław Janeczek

Stanisław Janeczek Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Wydział Filozofii

Słowa kluczowe: historia filozofii; renesans; nowożytny arystotelizm chrześcijański

Abstrakt

The origin of modern christian Aristotelianism founded first, in the positive and negative sense, the Renaissance philological-historical humanism. In the first case it provided hermeneutic methods which ensured a study of authentic Aristotelianism covered by the medieval scholastic syntheses. The application of Renaissance hermeneutics brought forth the revival of Aristotelian studies. They made efforts to read out the authentic heritage of Aristotle, therefore they referred to more literal interpreters, such as Alexander of Afrodisia or Averroës. This practice aroused anxiety about the conformity of the Aristotelian doctrine to the Christian doctrine and called for some steps to use the interpretations that satisfied this condition, i.e. the times of golden scholasticism in the form of the so-called of via antiqua. At the same time the role of Christianised Aristotelianism was stressed vis-à-vis philosophical pluralism which threatened the unity of Christian theology, especially neo-Platonism involved in various naturalistic trends. They made religion philosophical and threatened its identity through the relativization of the Biblical revelation. The latter was treated as one of the elements of mystic wisdom. On the other hand Renaissance humanism by stressing the role of philological-historical studies reduced the importance of philosophy, treated at most as a praxistic ethical reflection. No wonder then that the reform of the mid-15^thcentury – initiated by Pope Nicholas V, a prominent humanist – made efforts to preserve the unity of the church doctrine in which philosophy would play the role of a rational foundation of religious faith. This reform tended on the one hand to the revival of the philosophical spirit, especially the maximalistically understood philosophy of Aristotelianism, on the other it sought to conform this Aristotelianism to Christianity.

Bibliografia

Auer A.: Die vollkommene Frömmigkeit des Christen nach dem „Enchiridion militis christiani” des Erasmus von Rotterdam, Düsseldorf 1954.

Bedouelle G.: Lefèvre d’Étaples et l’intelligence des écritures, Genève 1976.

Birkenmajer A.: Der Streit des Alonso von Cartagena mit Leonardo Bruni Earetiono, [w:] tenże. Etudes d’histoire des sciences et de la philosophie du moyen âge, Wrocław 1970.???

Bouyer L.: Autour d’Érasme. Études sur le Christianisme des humanistes catholiques, Paris 1955.

Branca V.: Ermolao Barbaro and Late Quattrocento Venetian Humanism, [w:] Renaissance Venice, red. J. R. Hale, London 1973, s. 218-243.

Buck A.: Christlicher Humanismus in Italien, [w:] Rennaissance – Reformation. Gegensätze und Gemeinsamkaiten. Wiesbaden 1984 s. 23-34.

Buck A.: Die „Studia humanitatis” und ihre Methode, „Bibliothéque d’Humanisme et Renaissance” 21 (1959), s. 273-290.

Cavazza S.: Platonismo e riforma religiosa. La Theologia vivificans di Jacques Lefèvre d’Étaples, „Rinascimento” ser. 2 22 (1982), s. 99-149.

Chantraine G.: „Mystère” et „philosophie du Christ” selon Erasme. Etude de la lettre à Paul Volz et de la „Ratio verae theologiae” (1518), Namur 1971.

Ciszewski M.: Arystotelizm chrześcijański Jerzego z Trapezuntu, „Studia Mediewistyczne” 15 (1974), s. 3-70.

Ciszewski M.: Franciszka de Sylvestris koncepcja nieśmiertelności duszy ludzkiej, Lublin 1995.

Ciszewski M.: Kardynała Bessariona interpretacja filozofii Platona i Arystotelesa, Lublin 1990.

Copenhaver B.P.: Lefèvre d’Étaples, Symphorien Champier and the Secret Names of God, „Journal of the Warburg and Courtauld Institutes” 40 (1977), s. 189-211.

Copenhaver B.P., Schmitt Ch. B.: Renaissance Philosophy, Oxford 1992.

Czerkawski J.: Arystotelizm na wydziale sztuk Uniwersytetu Krakowskiego w XVI i XVII w., [w:] Nauczanie filozofii w Polsce w XV-XVIII wieku, red. L. Szczucki, Wrocław 1978, s. 45-85.

Czerkawski J.: Charles de Bovellesa koncepcja filozofii, „Archiwum Historii Filozofii i Myśli Społecznej” 31 (1985), s. 79-108.

Dolfen Ch.: Die Stellung des Erasmus von Rotterdam zur scholastischen Methode, Osnabrück 1936.

Domański J.: Czym były „studia humanitatis”? Leonarda Bruniego „De studiis et litteris” (1422-1425), „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 43 (1999), s. 7-28.

Domański J.: Erazm i filozofia, Wrocław 1973, Warszawa 20012.

Domański J.: „Nova” und „vetera” bei Erasmus von Rotterdam. Ein Beitrag zur Begriffs- und Bewertungsanalyse, [w:] Antiqui und moderni. Traditionsbewusstssein und Fortschrittsbewusstsein im späten Mittelalter, red. A. Zimmermann, Berlin 1974, s. 515-528.

Domański J.: „Scholastyczne” i „humanistyczne” pojęcie filozofii, „Studia Mediewistyczne” 19 (1978), z. 1.

Domański J.: Św. Tomasz, Erazm z Rotterdamu i renesansowy humanizm biblijny, [w:] Studia z dziejów myśli św. Tomasza z Akwinu, red. S. Swieżawski, J. Czerkawski, Lublin 1978, s. 91-166.

Gandillac de M.: Nicolaus von Cues. Studien zu seiner Philosophie und philosophischen Weltanschauung, Düsseldorf 1953.

Epiney-Burgard G.: Die Wege der Bildung in der Devotio Moderna, [w:] Lebenslehren und Weltenwürfe im Übergang vom Mittelalter zur Neuzeit. Politik – Bildung – Naturkunde – Theologie, red. H. Boockmann, B. Moeller, K. Stackmann, Göttingen 1989, s. 181-200.

Ferguson W. K.: Renaissance in Historical Thought, Cambridge (Mass.) 1942.

Freudenthal J.: Leonardo Bruni als Philosoph, „Neue Jahrbucher für das Klassische Altertum. Geschichte und Deutsche Literatur und für Pädagogik” 27 (1911), z. 1, s. 48-66.

Garin E.: Medioevo e Rinascimento. Studi e ricerche, Bari 1961.

Haubst R.: Das Bild des Einen und Dreieinen Gottes in der Welt nach Nikolaus von Keus, Trier 1952.

Heller H.: The Evangelicism of Lefèvre d’Étaples. 1525, „Studies in the Renaissance” 19 (1972), s. 42-77.

Hoffmann M.: Erkenntnis und Verwirklichung der wahren Theologie nach Erasmus von Rotterdam, Tübingen 1972.

Janeczek S.: Elementy humanizmu renesansowego w szkole jezuickiej, [w:] Renesansowy ideał chrześcijanina, red. W. Sajdek, Lublin 2006, s. 299-333.

Janeczek S.: Logika czy epistemologia. Historycznofilozoficzne uwarunkowania nowożytnej koncepcji logiki, Lublin 2003.

Janeczek S.: Między nowożytnym arystotelizmem chrześcijańskim a drugą scholastyką. Rozważania o naturze i uwarunkowaniach kategorializacji w historii filozofii, „Acta Mediaevalia” 18 (2005), s. 193-212.

Janeczek S.: Nowożytny arystotelizm chrześcijański, „Humanistyka i Przyrodoznawstwo. Interdyscyplinarny Rocznik Filozoficzno-Naukowy” 12 (2007) (w druku).

Kessler E.: Die Pädagogik der italienischen Humanisten im Kontekst des späten Mittelalters, [w:] Lebenslehren und Weltenwürfe im Übergang vom Mittelalter zur Neuzeit. Politik – Bildung – Naturkunde – Theologie, red. H. Boockmann, B. Moeller, K. Stackmann, Göttingen 1989 s. 160-180.

Kessler E.: Introducing Aristotle to the Sixteenth Century. The Lefèvre Enterprise, [w:] Philosophy in the Sixteenth aand Seventeenth Century. Conversations with Aristotle, red. C. Blackwell, S. Kusukawa, Aldershot 1999, s. 1-21.

Kessler E.: The Intellective Soul, [w:] The Cambridge History of Renaissance Philosophy, red. Ch. B. Schmitt i in., Cambridge 1988, s. 485-534.

Kibre P.: The Intelectual Interests Reflected in Libraries of the Fourteenth and Fifteenth Centuries, „Journal of the History of Ideas” 7 (1946), s. 257-297.

Knowles M. D., Obolensky D.: The Christian Centuries, t. 2: Middle Ages, New York 1969; pol.: Historia Kościoła, t. 2: 600-1500, przeł. R. Turzyński, Warszawa 1988.

Kohls E. W.: Die Theologie des Erasmus, t. 1-2, Basel 1966.

Kristeller P. O.: Humanizm i filozofia. Cztery studia, przeł. G. Błachowicz i in., red. L. Szczucki, Warszawa 1985.

Laffranchi M.: Dialettica e filosofia in Lorenzo Valla, Milano 1999.

Laurent M. H.: Introductio. Le Commenataire de Cajétan sur le „De Anima”, [w:] Thomas de Vio Cardinalis Caietanuis (1469-1534). Scripta philosophica. Commentaria In „De Anima” Aristotelis, ed. P. J. Coquelle, t. 1, Romae 1938.

Lohr Ch. H.: Metaphysics, [w:] The Cambridge History of Renaissance Philosophy, red. Ch. B. Schmitt i in., Cambridge 1988, s. 538-604.

Massaut J. P.: Erasme et saint Thomas, [w:] Colloquia Erasmiana Touronensia (Douzième Stage Intenational d’Etude Humanistes, Tours 1969), t. 2, Paris 1972, s. 581-611.

Mommsen Th. E.: Petrarrch’s Conception of the “Dark Ages”, [w:] tenże, Medieval and Renaissance Studies, ed. E. F. Rice, Ithaka (N.Y.) 1959, s. 106-129.

Mooney M. (red.): Renaissance Thought and its Sources, New York 1979.

Nardi L. B.: Saggi sull’aristotelismo padovano dal secolo XIV al XVI, Firenze 1958.

Olvieri L. (red.): Aristotelismo veneto e scienza moderna, Padova 1983.

Pantin I.: Les „Commentaires” de Lefèvre d’Étaples au Corpus Hermeticum, [w:] Présence d’Hermès Trismégiste, red. A. Faivre, Paris 1988, s. 167-183.

Perreiah A.: Humanistic Critiques of Scholastic Dialectic, „The Sixteenth Century Journal” 13 (1982), s. 3-22.

Pomian K.: Historia między retoryką a teologią. Niektóre problemy myśli historycznej doby Odrodzenia i Reformacji, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 9 (1964), s. 23-74.

Poppi A. (red.): Scienza e filosofia all’Università Padova nel quattrocento, Padova 1983.

Rädle F.: Erasmus als Lehrer, [w:] Lebenslehren und Weltenwürfe im Übergang vom Mittelalter zur Neuzeit. Lebenslehren und Weltenwürfe im Übergang vom Mittelalter zur Neuzeit. Politik – Bildung – Naturkunde – Theologie, red. H. Boockmann, B. Moeller, K. Stackmann, Göttingen 1989, s. 214-232.

Renaudet A.: Paris from 1494 to 1517. Church and University, Religious Reforms. Culture and the Humanists’ Critiques’, [w:] French Humanism. 1470-1600, red. W. Gundesheimer, London 1969, s. 65-89.

Renaudet A.: Un problème historique. La pensée religieuse de J. Lefèvre d’Étaples, [w:] Medioevo e Rinascimento. Studi in onore di Bruno Nardi, t. 1, Firenze 1955, s. 621-650.

Rice E. F.: De magia naturali of Jacques Lefèvre d’Étaples, [w:] Philosophy and Humanism. Renaissance Essays in Honor of Paul Oskar Kristeller, New York 1976, s. 19-29.

Rice E. F.: Jacques Lefèvre d’Étaples and the Medieval Christian Mystics, [w:] Florilegium Historiale. Essays Presented to Wallace K. Ferguson, red. J. G. Rowe, W. H. Stockdale, Toronto 1971, s. 89-124.

Rice E. F.: The Humanist Idea of Christian Antiquity. Lefèvre d’Étaples and His Circle, [w:] French Humanism. 1470-1600, red. W. Gundesheimer, London 1969, s. 163-180.

Rice E. F.: Humanism Aristotelianism in France. Jacques Lefèvre d’Étaples and His Circle, [w:] Humanism in France, red. A. H. T. Levi, Manchester 1970, s. 132-149.

Ritter G.: Via antiqua und via moderna auf den deutschen Universitaeten des XV. Jahrhunderts, Heidelberg 1922 (przedruk 1963).

Schätti K.: Erasmus von Rotterdam und die Römsiche Kurie, Berlin 1954.

Schmitt Ch. B.: Aristotle and the Renaissance. Cambridge, Mass 1983 (fr.: Aristote à la Renaissance, przeł. L. Giard, Paris 1992).

Schmitt Ch. B.: The Aristotelian Tradition and Renaissance Universities, London 1984.

Schottenlohr O.: Erasmus im Ringen um die humanistische Bildungsform. Ein Beitrag zum Verständnis seiner geistigen Entwicklung, Münster 1933, s. 5-30.

Swieżawski S.: Eklezjologia późnośredniowieczna na rozdrożu, Kraków 1990.

Swieżawski S.: Les débuts de l’Aristotélisme chrétien moderne, „Organon” 7 (1970), s. 177-194 (pol.: Początki nowożytnego arystotelizmu chrześcijańskiego, „Roczniki Filozoficzne” 19 (1971), z. 1, s. 41-66).

Swieżawski S.: Dzieje filozofii europejskiej w XV wieku, t. 1: Poznanie, Warszawa 1974; t. 2: Wiedza, Warszawa 1974; t. 3: Byt, Warszawa 1978; t. 4: Bóg, Warszawa 1979; t. 6: Człowiek, Warszawa 1983.

Swieżawski S.: Influence de Saint Bonaventure sur la pensée du XVème siècle, [w:] S. Bonaventura 1274-1974, t. 3, Grottaferrata 1974, s. 715-719.

Swieżawski S.: Między średniowieczem a czasami nowymi. Sylwetki myślicieli XV wieku, Warszawa 1983.

Swieżawski S.: Święty Tomasz na nowo odczytany. Wykłady w Laskach, Kraków 1983.

Swieżawski S.: W nowej rzeczywistości. 1945-1965, Lublin 1991.

Tühle H., Bouman C.A.: Reformation und Gegenreformation. Einsiedeln 1965 (pol.: Historia Kościoła, t. 3: 1500-1715, przeł. J. Piesiewicz, Warszawa 1986).

Tavoni M.: Latino, grammatica, volgare. Storia di una questione umanistica, Padova 1984.

Vasoli C.: Jacques Lefèvre d’Étaples e le origini del „fabrismo”, „Rinascimento” 10 (1959), s. 221-254.

Walker D. P.: The Prisca Theologia in France, „Journal of the Warburg and Courtauld Institutes” 17 (1954), s. 204-259.

Weil A. G.: Heinrich von Gorkum († 1431). Seine Stellung in der Philosophie und Theologie des Spätmittelalters, Einsiedeln 1962.