Uniqueness of Man in Nature and Some Examples of Its Questioning

Abstrakt

Wyjątkowość człowieka w świecie i próby jej podważenia

Podkreślając cechy charakterystyczne dla kultury i świadomości człowieka, zwykle wylicza się: refleksję metafizyczną, zdolność samoświadomości, etyczną wrażliwość sumienia, doświadczenie estetyczne i doświadczenie religijne. Za pomocą nierównoważnych sformułowań akcentuje się rolę nauk nowożytnych w rozwoju człowieka czy podkreśla wagę altruizmu w ludzkich zachowaniach, które przez „bycie dla innych” transcendują biologiczne prawo walki o byt i ukazują bogatą rzeczywistość kultury upoważniającą do wypowiedzi o wyróżnionej roli człowieka w przyrodzie. Z drugiej strony człowiek pozostaje nadal elementem przyrody, podporządkowanym przez swą cielesność jej prawom fizycznym i biologicznym. Uwzględnienie tego faktu nie pozwala mówić o absolutnej transcendencji człowieka wobec przyrody, lecz tylko o względnej. W tej ostatniej istotna jest zarówno biologiczna więź człowieka z resztą przyrody, jak i kulturowe otwarcie na wartości ponadprzyrodnicze.

Stwierdzenie współistnienia ciągłości fizycznej z nieciągłością ontologiczną w ewolucyjnym tłumaczeniu przyrody nie budzi dziś większych oporów. Tezy ontologicznej nie sposób uzasadnić definitywnie, gdyż rozumowanie redukcyjne prowadzi jedynie do probabilistycznych tłumaczeń. Nowych zwolenników będzie mogła zyskiwać także i teza przeciwstawna. Jej sympatykami będą zarówno te środowiska, które nie uznają różnicy między ontologiczną a naukową wersją ewolucjonizmu, jak i te, które dopuszczają możliwość przyszłego wypracowania nowej wersji monizmu, w której bezprzedmiotowe okaże się dotychczasowe przeciwstawienie między materializmem a spirytualizmem.

Niezależnie od wyżej wymienionych szczegółów toczącej się debaty podkreślanie wyróżnionej roli człowieka w przyrodzie ciągle znajduje krytyków w kręgach wielu nurtów zależnie od przyjmowanych przez nich założeń metodologicznych czy deklaracji ontologicznych. Podstawową trudność tych tłumaczeń stanowi jednak brak adekwatnego do współczesnych danych wyjaśnienia tych cech psychizmu ludzkiego, w których wyraża się względna autonomia treści psychiki ludzkiej w stosunku do determinant biologicznych.