Rozproszone dziedzictwo. Kwestia rewindykacji polskich zasobów archiwalnych
Abstrakt
Polska jest krajem posiadającym jeden z najbardziej rozproszonych zasobów archiwalnych. Wyraźny wpływ na taką sytuację wywarły ważne wydarzenia dziejowe, w tym przede wszystkim katastrofa rozbiorów w końcu XVIII stulecia oraz dwie późniejsze wojny światowe. Począwszy od XVII wieku aż do okresu II wojny światowej trwały grabieże lub przemieszczenia polskich dóbr kultury do państw sąsiadujących z Polską (głównie Rosji i Niemiec).
W artykule ukazano główne etapy postępowań rewindykacyjnych w odniesieniu do materiałów archiwalnych, podejmowanych przez państwo polskie wobec sąsiadów z Europy Wschodniej i Zachodniej. Pierwsze próby restytucji zagrabionych zbiorów miały miejsce już w XVII wieku na podstawie zapisów w traktatach pokojowych w Oliwie (ze Szwecją zawarty w 1660 r.) czy w Andruszowie (rozejm z Rosją w 1667 r.). Pierwszą większą akcją rewindykacyjną, która przyniosła konkretne rezultaty i dotyczyła utraconych dóbr kultury, była realizacja postanowień traktatu ryskiego z 18 marca 1921 r. Podstawowe znaczenie dla spraw archiwalnych miał artykuł XI Traktatu. Przewidywał on zwrot z Rosji radzieckiej wszystkich materiałów wywiezionych z Polski po 1 stycznia 1772 r. Do wykonania tych postanowień powołano Mieszaną Polsko-Sowiecką Komisję Specjalną, z udziałem wybitnych specjalistów (historyków, archiwistów, bibliotekarzy). Efektem ich działań był powrót do 1924 r. 31 wagonów materiałów archiwalnych, w tym archiwów z okresu I Rzeczypospolitej oraz akt wywiezionych przez Rosjan w 1915 r. Na znacznie mniejszą skalę rewindykowano w okresie II Rzeczypospolitej akta z Austrii oraz Niemiec.
Druga fala rewindykacji nastąpiła po 1945 r. Główne materiały odzyskane z Niemiec były efektem tzw. misji Adama Stebelskiego w latach 1946-1949. Archiwalia z ZSRR powracały do Polski dwukrotnie, w latach 1945-1952 oraz 1957-1964. Do dnia dzisiejszego nie odzyskano wielu materiałów źródłowych wywiezionych z Polski do ZSRR lub Niemiec, dlatego rewindykacja pozostaje aktualną i otwartą kwestią w relacjach z tymi państwami.
Bibliografia
Altman H., Nowy i ostatni transport materiałów archiwalnych przekazanych Polsce przez Rząd Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, „Archeion” 1964, t. 40, s. 303-304.
Altman H., Przekazanie Polsce materiałów archiwalnych ze Związku Radzieckiego, „Archeion” 1962, t. 37, s. 294-296.
Archiwa polskiej proweniencji terytorialnej przechowywane w Państwowym Archiwum Federacji Rosyjskiej i Rosyjskim Państwowym Archiwum Wojskowym, red. W. Stępniak, Warszawa 2000.
Bańbor J., Zbudniewek J., Wojenny exodus archiwaliów warszawskich na Jasną Górę, „Miscellanea Historico-Archivistica” 18 (2011), s. 245-365.
Bańkowski P., Dwa transporty akt przekazanych przez Związek Radziecki, „Archeion” 1960, t. 32, s. 142-144.
Barwiński E., Rokowania z Austrją w sprawach archiwalnych, „Archeion” 1927, t. 1, s. 79-92.
Białe plamy – czarne plamy. Sprawy trudne w polsko-rosyjskich stosunkach 1918-2008, red. A.D. Rotfeld i A.W. Torkunow, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 2010.
Bochenek R.H., Twierdza Jasna Góra, Bellona, Warszawa 1997.
Borzęcki J., Pokój ryski 1921 roku i kształtowanie się międzywojennej Europy Wschodniej, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 2012.
Chwalewik E., Zbiory polskie. Archiwa, biblioteki, gabinety, galerie, muzea i inne zbiory pamiątek przeszłości w ojczyźnie i na obczyźnie w porządku alfabetycznym według miejscowości ułożone, t. I-II, Biblioteka Narodowa, Warszawa–Kraków 1926-1927.
Dąbski J., Pokój ryski, wspomnienia, pertraktacje, tajne układy z Joffem, listy, Grafika, Warszawa 1931.
Długajczyk E., Układy o wzajemnej wymianie akt między Polską a Niemcami w związku z podziałem Górnego Śląska w roku 1922, „Archeion” 1971, t. 56, s. 87-103.
Dziedzictwo archiwalne we współpracy Polski i Ukrainy, red. W. Stępniak, Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, Warszawa 2009.
Dzieżkowska D., Ksiądz Bronisław Ussas 1885-1977, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 1979, t. 39, s. 57-62.
Estreicher K., Cultural Losses of Poland, London 1944.
Estreicher K., Straty kultury polskiej pod okupacją niemiecką 1939-1944: wraz z oryginalnymi dokumentami grabieży, Inne, Kraków 2003.
Frankiewicz B., Akta z NRD przejęte przez WAP w Szczecinie, „Archeion” 1983, t. 76, s. 286-288.
Garwoliński T., Utracone i zachowane kościelne księgozbiory warmińskie od XVII do XX wieku, „Bibliotheca Nostra. Śląski Kwartalnik Naukowy” 2015, nr 3 (41), s. 116-135.
Goclon J., Polsko-radziecki traktat pokojowy zawarty w Rydze w 1921 r. (aspekty polityczno-narodowościowe), „Przegląd Nauk Historycznych” 8 (2009), nr 1, s. 105-128.
Gołąb J., Opis archiwum diecezji kamieniecko-podolskiej, „Przegląd Historyczny” 13 (1911).
Grimsted Kennedy P., A Handbook for Archival Research in the USSR, International Research and Exchanges Board, Washington 1989.
Grimsted Kennedy P., Archives in Russia: A Directory and Bibliographic Guide to Holdings in Moscow and St. Petersburg, Routledge, New York 2000.
Grimsted Kennedy P., Reconstructing the Record of Nazi Cultural Plunder: A Survey of the Dispersed Archives of the Einsatzstab Reichsleiter Rosenberg (ERR), International Institute of Social History, Amsterdam 2011.
Grimsted Kennedy P., Returned from Russia: Nazi Archival Plunder in Western Europe and Recent Restitution Issues, INST OF ART and LAW, Builth Wells 2013.
Grimsted Kennedy P., Trophies of War and Empire: The Archival Heritage of Ukraine, World War II, and the International Politics of Restitution, Harvard Ukrainian Research Institute, Cambridge 2001.
Halecki O., Józef Siemieński, w: Straty kultury polskiej 1939-1944, red. A. Odręga i T. Terlecki, t. II, Książnica Polska, Glasgow 1945, s. 182-184.
Jankowski R., „A niechaj już unijnej w skrzyniach nie chowamy” – akty unii lubelskiej i horodelskiej z archiwum Wielkiego Księstwa Litewskiego w zbiorach Radziwiłłów, w: Unia lubelska 1569 roku i unie w Europie Środkowo-Wschodniej, red. J. Krochmal, Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, Warszawa 2020, s. 292-334.
Jasiewicz K., Zagłada polskich Kresów. Ziemiaństwo polskie na Kresach Północno-Wschodnich Rzeczypospolitej pod okupacją sowiecką (1939-1941), Volumen, Warszawa 1997.
Juda M., O potrzebie dalszych badań nad polonikami bibliologicznymi w Szwecji, „Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi” 2017, s. 309-318.
Kaczmarczyk K., Działalność niemieckiego zarządu archiwalnego w Warszawie w latach 1915-1918, „Archiwum Komisji Historycznej Akademii Umiejętności”, seria 2, 1923, t. 1, s. 114-123.
Kaczmarczyk K., Adolf Warschauer, „Roczniki Historyczne” 7 (1931), s. 159-162.
Kalinowski J., Praktyka władz Polski i ZSRS w postępowaniu z archiwaliami Kresów Wschodnich II Rzeczypospolitej w latach 1939-1963, DiG, Warszawa 2014.
Kanior M., Konfederaci barscy w Tyńcu, Wydawnictwo Tyniec, Kraków 2009.
Karczewski W., Muzeum Narodowe Polskie w Rapperswilu, Kraków 1906.
Kęder W., „Fortalitium Marianum” w czasach konfederacji barskiej 1768-1772, „Studia Claromontana” 9 (1988), s. 201-237.
Kobzdaj E., Archiwalia śląskie przekazane Archiwum Państwowemu we Wrocławiu z Niemieckiej Republiki Demokratycznej, „Archeion” 1988, t. 84, s. 157-163.
Kocot K., Problem pojęć: reparacje wojenne, restytucja, odszkodowania, itp. w aspekcie umowy poczdamskiej, traktatów pokojowych, umów zawartych przez NRF, wyroków sądowych i doktryny prawa międzynarodowego, Biuro Analiz Sejmowych, Warszawa 1974.
Konopczyński W., Konfederacja barska, t. I, Warszawa 1936 (reprint: Poznań 2017).
Kozicki S., Sprawa granic Polski na konferencji pokojowej w Paryżu 1919 r., Warszawa 1921.
Krochmal A., Petersburskie Archiwum Metropolitów Unickich jako historyczne archiwum Kościoła Wschodniego, „Miscellanea Historico-Archivistica” 25 (2018), s. 17-30.
Krochmal J., Kalendarium dziejów Archiwum Głównego Akt Dawnych i jego poprzedników (1807-2011), „Miscellanea Historico-Archivistica” 18 (2011), s. 13-119.
Krochmal J., Materiały archiwalne o polskiej proweniencji terytorialnej w zbiorach ukraińskich, w: Dziedzictwo archiwalne we współpracy Polski i Ukrainy, red. W. Stępniak, Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, Warszawa 2009, s. 211-239.
Kumaniecki J., Pokój polsko-radziecki 1921 r. Geneza, rokowania, traktaty, komisje mieszane, IKS PAN, Warszawa 1985.
Kumaniecki J., Tajny Raport Wojkowa, czyli radziecka taktyka zwrotu polskiego mienia gospodarczego i kulturalnego po pokoju ryskim, Gryf, Warszawa 1991.
Lehr S., Pewna prawie zapomniana „akcja na Wschodzie”. Niemieccy archiwiści w Generalnym Gubernatorstwie i Komisariacie Rzeszy Ukraina, Inne, Warszawa 2014.
Lewak A., Katalog rękopisów Biblioteki Narodowej. Zbiory Rapperswilskie, t. I-II, Warszawa 1929-1938.
Libera P., Restytucja archiwaliów francuskich z Archiwum Specjalnego w Moskwie, „Archeion” 2006, t. 109, s. 131-157.
Łaskarzewska H., Traktat ryski. Fakty i refleksje, „Cenne, Bezcenne, Utracone” 2013, s. 62-67.
Maciejewska W., Druga partia z transportu akt przekazanych Polsce przez Związek Radziecki w latach 1961-1962, „Archeion” 1964, t. 40, s. 300-301.
Maciejewska W., Transport akt przekazanych Polsce przez Związek Radziecki, „Archeion” 1962, t. 38, s. 302-303.
Matelski D., Grabież i restytucja polskich dóbr kultury od czasów nowożytnych do współczesnych, t. I-II, TPSP w Krakowie, Kraków 2006.
Matelski D., Rewindykacja polskich dóbr kultury z NRD, „Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny” 2003, nr 10, s. 255-264.
Matelski D., Straty polskich dóbr kultury w wojnach ze Szwecją w XVII i XVIII wieku oraz próby ich restytucji, „Archeion” 2003, t. 106, s. 118-134.
Mencel T. Walenty Skorochód-Majewski, w: Polski Słownik Biograficzny, t. XIX, Ossolineum, Wrocław 1974, s. 195-197.
Miler J., Rewindykacje dóbr kultury z ZSRR po II wojnie światowej, „Cenne, Bezcenne, Utracone” 1998, nr 6 (12).
Miler J., Rewindykacje po traktacie ryskim (II), „Cenne, Bezcenne, Utracone” 1998, nr 3 (9), s. 22-23.
Pilichowski Cz., Straty bibliotek i archiwów polskich podczas szwedzkiego «potopu» 1655-1660, w: Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655-1660, t. II: Rozprawy, red. T. Lepszy, PWN, Warszawa 1957, s. 451-481.
Pilichowski Cz., Z dziejów szwedzkich zaborów bibliotek i archiwów polskich w XVII i XVIII wieku, „Rocznik Gdański” 17-18 (1958-1959), s. 129-132.
Polityka okupantów wobec polskich dóbr kultury na Kresach Wschodnich Drugiej Rzeczypospolitej w latach II wojny światowej, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 2004, t. 82, s. 143-176.
Polonika w Archiwum Narodowym Szwecji. Kolekcja Skokloster i inne zbiory, red. A. Nowicka-Jeżowa i E. Teodorowicz-Hellman, („Stockholm Slavic Papers”, vol. 14), Stockholm 2007.
Polonika w zbiorach Archiwum Narodowego Szwecji, (Polonika w Riksarkivet: Skoklostersamlingen, t. I, red. A. Nowicka-Jeżowa); t. I-IV, red. E. Teodorowicz-Hellman, A. Nowicka-Jeżowa, M. Straszewicz, M. Wichowa, Wydział Polonistyki UW, Warszawa 2006.
Rosowska E., Losy polskich archiwaliów na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej (1939-1945), „Archeion” 2003, t. 106, s. 85-117.
Sprawozdanie za rok 1936 z prac delegacji polskiej do wykonania układu archiwalnego polsko-austriackiego, „Archeion” 1937-1938, t. 15, s. 217-219.
Stebelski A., Akta Nuncjatury Papieskiej w Polsce 1578-1794, w: Straty archiwów i bibliotek warszawskich w zakresie rękopiśmiennych źródeł historycznych, t. I: Archiwum Główne Akt Dawnych, red. A. Stebelski, PWN, Warszawa 1957, s. 309-311.
Stebelski A., Czego archiwa polskie żądają od Niemiec i Austrii, „Przegląd Historyczny” 36 (1946), s. 26-41.
Stępniak W., Misja Adama Stebelskiego. Rewindykacja archiwaliów polskich z Niemiec w latach 1945-1949, PWN, Warszawa–Łódź 1989.
Stojanowski J., Rokowania z Niemcami w sprawach archiwalnych, „Archeion” 1927, t. 1, s. 93-105.
Stojanowski J., Układ archiwalny polsko-austriacki z dnia 26 października 1932 r., „Archeion” 1933, t. 11, s. 51-59.
Straty archiwów i bibliotek warszawskich w zakresie rękopiśmiennych źródeł historycznych, red. A. Stebelski, t. I-III, PWN, Warszawa 1955-1957.
Suchodolski W., Wykonanie art. XI traktatu ryskiego w zakresie archiwów państwowych, „Archeion” 1927, t. 1, s. 66-78.
Sudoł A., Początki sowietyzacji Kresów Wschodnich Drugiej Rzeczypospolitej (jesień 1939). Wybrane problemy polityczne i organizacyjne, Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Bydgoszczy, Bydgoszcz–Toruń 1997.
Szulc A., Wilgosiewicz-Skutecka R., O poznańskich rękopisach i starych drukach w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Uppsali, „Biblioteka” 2014, nr 18 (27).
Tatarkiewicz W., Etyczne podstawy rewindykacji i odszkodowań, „Prace i Materiały Wydziału Rewindykacji i Odszkodowań Ministerstwa Kultury i Sztuki” 1945, nr 3, s. 1-23.
Trąbski M., Diariusz oblężenia twierdzy jasnogórskiej w 1771 roku, „Częstochowskie Teki Historyczne” 4 (2014), s. 183-207.
Wąsowicz M., Piotr Bańkowski (12 IX 1885 – 16 II 1976), „Archeion” 1977, t. 65, s. 337-350.
Wróbel-Lipowa K., Realizacja postanowień traktatu ryskiego w sprawie archiwaliów polskich, „Annales Universitatis Mariae Curiae-Skłodowska”, Sectio F, Historia 1990, t. 45, s. 415-424.
Wróbel-Lipowa K., Rewindykacja archiwaliów polskich z ZSRR (1945-1964), Wydawnictwo UMCS, Lublin 1982.
Wykaz akt przejętych od władz austriackich w Wiedniu na zasadzie polsko-austriackiego układu archiwalnego z dnia 26 października 1932 r., „Archeion” 1935, t. 13, s. 177-182.
Zapomniany pokój. Traktat ryski. Interpretacje i kontrowersje 90 lat później, red. S. Dębski, Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu, Warszawa 2013.
Zielińska T., Zbiór Aleksandra Czołowskiego w Archiwum Głównym Akt Dawnych, „Archeion” 1991, t. 89, s. 37-60.
