Dispersed Heritage. The Issue of the Regaining of Polish Archival Resources
Abstract
Poland is a country with one of the most dispersed archival resources. This situation was clearly influenced by important historical events, including, in particular, the catastrophe of partitions at the end of the 18th century and the two subsequent world wars. From the 17th century until the Second World War, there were looting or relocating Polish cultural goods to Poland’s neighboring countries (mainly Russia and Germany).
The article presents the main stages of recovery proceedings in relation to archival materials undertaken by the Polish state against its neighbors from Eastern and Western Europe. The first attempts to restore the plundered collections took place in the 17th century, based on the provisions of the peace treaties in Oliwa (with Sweden concluded in 1660) or in Andruszów (truce with Russia in 1667). The first major recovery action, which brought concrete results and concerned lost cultural goods, was the implementation of the provisions of the Treaty of Riga of March 18, 1921. Article XI of the Treaty was of fundamental importance for archival matters. It provided for the return from Soviet Russia of all materials taken from Poland after January 1, 1772. A Mixed Polish-Soviet Special Commission was established to implement these decisions, with the participation of eminent specialists (historians, archivists, librarians). Their activities resulted in the return to 1924 of 31 wagons of archival materials, including archives from the period of the First Polish Republic and files taken by the Russians in 1915. Files from Austria and Germany were restored during the Second Polish Republic on a much smaller scale.
The second wave of recovery took place after 1945. The main materials recovered from Germany were the result of the so-called Adam Stebelski’s mission in 1946-1949. Archives from the USSR returned to Poland twice, in the years 1945-1952 and 1957-1964. Until today, many source materials taken from Poland to the USSR or Germany have not been recovered, therefore recovery remains a topical and open issue in relations with these countries.
References
Altman H., Nowy i ostatni transport materiałów archiwalnych przekazanych Polsce przez Rząd Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, „Archeion” 1964, t. 40, s. 303-304.
Altman H., Przekazanie Polsce materiałów archiwalnych ze Związku Radzieckiego, „Archeion” 1962, t. 37, s. 294-296.
Archiwa polskiej proweniencji terytorialnej przechowywane w Państwowym Archiwum Federacji Rosyjskiej i Rosyjskim Państwowym Archiwum Wojskowym, red. W. Stępniak, Warszawa 2000.
Bańbor J., Zbudniewek J., Wojenny exodus archiwaliów warszawskich na Jasną Górę, „Miscellanea Historico-Archivistica” 18 (2011), s. 245-365.
Bańkowski P., Dwa transporty akt przekazanych przez Związek Radziecki, „Archeion” 1960, t. 32, s. 142-144.
Barwiński E., Rokowania z Austrją w sprawach archiwalnych, „Archeion” 1927, t. 1, s. 79-92.
Białe plamy – czarne plamy. Sprawy trudne w polsko-rosyjskich stosunkach 1918-2008, red. A.D. Rotfeld i A.W. Torkunow, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 2010.
Bochenek R.H., Twierdza Jasna Góra, Bellona, Warszawa 1997.
Borzęcki J., Pokój ryski 1921 roku i kształtowanie się międzywojennej Europy Wschodniej, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 2012.
Chwalewik E., Zbiory polskie. Archiwa, biblioteki, gabinety, galerie, muzea i inne zbiory pamiątek przeszłości w ojczyźnie i na obczyźnie w porządku alfabetycznym według miejscowości ułożone, t. I-II, Biblioteka Narodowa, Warszawa–Kraków 1926-1927.
Dąbski J., Pokój ryski, wspomnienia, pertraktacje, tajne układy z Joffem, listy, Grafika, Warszawa 1931.
Długajczyk E., Układy o wzajemnej wymianie akt między Polską a Niemcami w związku z podziałem Górnego Śląska w roku 1922, „Archeion” 1971, t. 56, s. 87-103.
Dziedzictwo archiwalne we współpracy Polski i Ukrainy, red. W. Stępniak, Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, Warszawa 2009.
Dzieżkowska D., Ksiądz Bronisław Ussas 1885-1977, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 1979, t. 39, s. 57-62.
Estreicher K., Cultural Losses of Poland, London 1944.
Estreicher K., Straty kultury polskiej pod okupacją niemiecką 1939-1944: wraz z oryginalnymi dokumentami grabieży, Inne, Kraków 2003.
Frankiewicz B., Akta z NRD przejęte przez WAP w Szczecinie, „Archeion” 1983, t. 76, s. 286-288.
Garwoliński T., Utracone i zachowane kościelne księgozbiory warmińskie od XVII do XX wieku, „Bibliotheca Nostra. Śląski Kwartalnik Naukowy” 2015, nr 3 (41), s. 116-135.
Goclon J., Polsko-radziecki traktat pokojowy zawarty w Rydze w 1921 r. (aspekty polityczno-narodowościowe), „Przegląd Nauk Historycznych” 8 (2009), nr 1, s. 105-128.
Gołąb J., Opis archiwum diecezji kamieniecko-podolskiej, „Przegląd Historyczny” 13 (1911).
Grimsted Kennedy P., A Handbook for Archival Research in the USSR, International Research and Exchanges Board, Washington 1989.
Grimsted Kennedy P., Archives in Russia: A Directory and Bibliographic Guide to Holdings in Moscow and St. Petersburg, Routledge, New York 2000.
Grimsted Kennedy P., Reconstructing the Record of Nazi Cultural Plunder: A Survey of the Dispersed Archives of the Einsatzstab Reichsleiter Rosenberg (ERR), International Institute of Social History, Amsterdam 2011.
Grimsted Kennedy P., Returned from Russia: Nazi Archival Plunder in Western Europe and Recent Restitution Issues, INST OF ART and LAW, Builth Wells 2013.
Grimsted Kennedy P., Trophies of War and Empire: The Archival Heritage of Ukraine, World War II, and the International Politics of Restitution, Harvard Ukrainian Research Institute, Cambridge 2001.
Halecki O., Józef Siemieński, w: Straty kultury polskiej 1939-1944, red. A. Odręga i T. Terlecki, t. II, Książnica Polska, Glasgow 1945, s. 182-184.
Jankowski R., „A niechaj już unijnej w skrzyniach nie chowamy” – akty unii lubelskiej i horodelskiej z archiwum Wielkiego Księstwa Litewskiego w zbiorach Radziwiłłów, w: Unia lubelska 1569 roku i unie w Europie Środkowo-Wschodniej, red. J. Krochmal, Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, Warszawa 2020, s. 292-334.
Jasiewicz K., Zagłada polskich Kresów. Ziemiaństwo polskie na Kresach Północno-Wschodnich Rzeczypospolitej pod okupacją sowiecką (1939-1941), Volumen, Warszawa 1997.
Juda M., O potrzebie dalszych badań nad polonikami bibliologicznymi w Szwecji, „Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi” 2017, s. 309-318.
Kaczmarczyk K., Działalność niemieckiego zarządu archiwalnego w Warszawie w latach 1915-1918, „Archiwum Komisji Historycznej Akademii Umiejętności”, seria 2, 1923, t. 1, s. 114-123.
Kaczmarczyk K., Adolf Warschauer, „Roczniki Historyczne” 7 (1931), s. 159-162.
Kalinowski J., Praktyka władz Polski i ZSRS w postępowaniu z archiwaliami Kresów Wschodnich II Rzeczypospolitej w latach 1939-1963, DiG, Warszawa 2014.
Kanior M., Konfederaci barscy w Tyńcu, Wydawnictwo Tyniec, Kraków 2009.
Karczewski W., Muzeum Narodowe Polskie w Rapperswilu, Kraków 1906.
Kęder W., „Fortalitium Marianum” w czasach konfederacji barskiej 1768-1772, „Studia Claromontana” 9 (1988), s. 201-237.
Kobzdaj E., Archiwalia śląskie przekazane Archiwum Państwowemu we Wrocławiu z Niemieckiej Republiki Demokratycznej, „Archeion” 1988, t. 84, s. 157-163.
Kocot K., Problem pojęć: reparacje wojenne, restytucja, odszkodowania, itp. w aspekcie umowy poczdamskiej, traktatów pokojowych, umów zawartych przez NRF, wyroków sądowych i doktryny prawa międzynarodowego, Biuro Analiz Sejmowych, Warszawa 1974.
Konopczyński W., Konfederacja barska, t. I, Warszawa 1936 (reprint: Poznań 2017).
Kozicki S., Sprawa granic Polski na konferencji pokojowej w Paryżu 1919 r., Warszawa 1921.
Krochmal A., Petersburskie Archiwum Metropolitów Unickich jako historyczne archiwum Kościoła Wschodniego, „Miscellanea Historico-Archivistica” 25 (2018), s. 17-30.
Krochmal J., Kalendarium dziejów Archiwum Głównego Akt Dawnych i jego poprzedników (1807-2011), „Miscellanea Historico-Archivistica” 18 (2011), s. 13-119.
Krochmal J., Materiały archiwalne o polskiej proweniencji terytorialnej w zbiorach ukraińskich, w: Dziedzictwo archiwalne we współpracy Polski i Ukrainy, red. W. Stępniak, Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, Warszawa 2009, s. 211-239.
Kumaniecki J., Pokój polsko-radziecki 1921 r. Geneza, rokowania, traktaty, komisje mieszane, IKS PAN, Warszawa 1985.
Kumaniecki J., Tajny Raport Wojkowa, czyli radziecka taktyka zwrotu polskiego mienia gospodarczego i kulturalnego po pokoju ryskim, Gryf, Warszawa 1991.
Lehr S., Pewna prawie zapomniana „akcja na Wschodzie”. Niemieccy archiwiści w Generalnym Gubernatorstwie i Komisariacie Rzeszy Ukraina, Inne, Warszawa 2014.
Lewak A., Katalog rękopisów Biblioteki Narodowej. Zbiory Rapperswilskie, t. I-II, Warszawa 1929-1938.
Libera P., Restytucja archiwaliów francuskich z Archiwum Specjalnego w Moskwie, „Archeion” 2006, t. 109, s. 131-157.
Łaskarzewska H., Traktat ryski. Fakty i refleksje, „Cenne, Bezcenne, Utracone” 2013, s. 62-67.
Maciejewska W., Druga partia z transportu akt przekazanych Polsce przez Związek Radziecki w latach 1961-1962, „Archeion” 1964, t. 40, s. 300-301.
Maciejewska W., Transport akt przekazanych Polsce przez Związek Radziecki, „Archeion” 1962, t. 38, s. 302-303.
Matelski D., Grabież i restytucja polskich dóbr kultury od czasów nowożytnych do współczesnych, t. I-II, TPSP w Krakowie, Kraków 2006.
Matelski D., Rewindykacja polskich dóbr kultury z NRD, „Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny” 2003, nr 10, s. 255-264.
Matelski D., Straty polskich dóbr kultury w wojnach ze Szwecją w XVII i XVIII wieku oraz próby ich restytucji, „Archeion” 2003, t. 106, s. 118-134.
Mencel T. Walenty Skorochód-Majewski, w: Polski Słownik Biograficzny, t. XIX, Ossolineum, Wrocław 1974, s. 195-197.
Miler J., Rewindykacje dóbr kultury z ZSRR po II wojnie światowej, „Cenne, Bezcenne, Utracone” 1998, nr 6 (12).
Miler J., Rewindykacje po traktacie ryskim (II), „Cenne, Bezcenne, Utracone” 1998, nr 3 (9), s. 22-23.
Pilichowski Cz., Straty bibliotek i archiwów polskich podczas szwedzkiego «potopu» 1655-1660, w: Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655-1660, t. II: Rozprawy, red. T. Lepszy, PWN, Warszawa 1957, s. 451-481.
Pilichowski Cz., Z dziejów szwedzkich zaborów bibliotek i archiwów polskich w XVII i XVIII wieku, „Rocznik Gdański” 17-18 (1958-1959), s. 129-132.
Polityka okupantów wobec polskich dóbr kultury na Kresach Wschodnich Drugiej Rzeczypospolitej w latach II wojny światowej, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 2004, t. 82, s. 143-176.
Polonika w Archiwum Narodowym Szwecji. Kolekcja Skokloster i inne zbiory, red. A. Nowicka-Jeżowa i E. Teodorowicz-Hellman, („Stockholm Slavic Papers”, vol. 14), Stockholm 2007.
Polonika w zbiorach Archiwum Narodowego Szwecji, (Polonika w Riksarkivet: Skoklostersamlingen, t. I, red. A. Nowicka-Jeżowa); t. I-IV, red. E. Teodorowicz-Hellman, A. Nowicka-Jeżowa, M. Straszewicz, M. Wichowa, Wydział Polonistyki UW, Warszawa 2006.
Rosowska E., Losy polskich archiwaliów na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej (1939-1945), „Archeion” 2003, t. 106, s. 85-117.
Sprawozdanie za rok 1936 z prac delegacji polskiej do wykonania układu archiwalnego polsko-austriackiego, „Archeion” 1937-1938, t. 15, s. 217-219.
Stebelski A., Akta Nuncjatury Papieskiej w Polsce 1578-1794, w: Straty archiwów i bibliotek warszawskich w zakresie rękopiśmiennych źródeł historycznych, t. I: Archiwum Główne Akt Dawnych, red. A. Stebelski, PWN, Warszawa 1957, s. 309-311.
Stebelski A., Czego archiwa polskie żądają od Niemiec i Austrii, „Przegląd Historyczny” 36 (1946), s. 26-41.
Stępniak W., Misja Adama Stebelskiego. Rewindykacja archiwaliów polskich z Niemiec w latach 1945-1949, PWN, Warszawa–Łódź 1989.
Stojanowski J., Rokowania z Niemcami w sprawach archiwalnych, „Archeion” 1927, t. 1, s. 93-105.
Stojanowski J., Układ archiwalny polsko-austriacki z dnia 26 października 1932 r., „Archeion” 1933, t. 11, s. 51-59.
Straty archiwów i bibliotek warszawskich w zakresie rękopiśmiennych źródeł historycznych, red. A. Stebelski, t. I-III, PWN, Warszawa 1955-1957.
Suchodolski W., Wykonanie art. XI traktatu ryskiego w zakresie archiwów państwowych, „Archeion” 1927, t. 1, s. 66-78.
Sudoł A., Początki sowietyzacji Kresów Wschodnich Drugiej Rzeczypospolitej (jesień 1939). Wybrane problemy polityczne i organizacyjne, Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Bydgoszczy, Bydgoszcz–Toruń 1997.
Szulc A., Wilgosiewicz-Skutecka R., O poznańskich rękopisach i starych drukach w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Uppsali, „Biblioteka” 2014, nr 18 (27).
Tatarkiewicz W., Etyczne podstawy rewindykacji i odszkodowań, „Prace i Materiały Wydziału Rewindykacji i Odszkodowań Ministerstwa Kultury i Sztuki” 1945, nr 3, s. 1-23.
Trąbski M., Diariusz oblężenia twierdzy jasnogórskiej w 1771 roku, „Częstochowskie Teki Historyczne” 4 (2014), s. 183-207.
Wąsowicz M., Piotr Bańkowski (12 IX 1885 – 16 II 1976), „Archeion” 1977, t. 65, s. 337-350.
Wróbel-Lipowa K., Realizacja postanowień traktatu ryskiego w sprawie archiwaliów polskich, „Annales Universitatis Mariae Curiae-Skłodowska”, Sectio F, Historia 1990, t. 45, s. 415-424.
Wróbel-Lipowa K., Rewindykacja archiwaliów polskich z ZSRR (1945-1964), Wydawnictwo UMCS, Lublin 1982.
Wykaz akt przejętych od władz austriackich w Wiedniu na zasadzie polsko-austriackiego układu archiwalnego z dnia 26 października 1932 r., „Archeion” 1935, t. 13, s. 177-182.
Zapomniany pokój. Traktat ryski. Interpretacje i kontrowersje 90 lat później, red. S. Dębski, Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu, Warszawa 2013.
Zielińska T., Zbiór Aleksandra Czołowskiego w Archiwum Głównym Akt Dawnych, „Archeion” 1991, t. 89, s. 37-60.
