Polski Polskie migracje do Afryki. Stan badań i perspektywy metodologiczne
Article Sidebar
Opublikowane:
gru 7, 2022
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Słowa kluczowe:
Afryka, Polacy, Polonia, migracje, metodologia
Main Article Content
Abstrakt
Celem artykułu jest ukazanie stanu badań nad emigracją Polaków i Polonii oraz wskazanie na nowe ujęcie metodologiczne polskich migracji do Afryki, która to tematyka dotychczas nie spotkała się z wyczerpującym opracowaniem w literaturze przedmiotu. Zadaniem materiału stało się ukazanie procesów migracyjnych mieszkańców ziem polskich na Czarny Ląd, a następnie przedstawienie kształtowania się tam skupisk polskich i polonijnych w XIX i XX w. W związku z tym, że społeczności polskie i polonijne powstawały tam i zanikały, należy posiłkować się innymi narzędziami i technikami badań aniżeli na pozostałych kontynentach świata.
W odniesieniu do wysuniętych paradygmatów badawczych, które należałoby w najbliższym czasie podjąć w zakresie opracowania polskich migracji na Czarny Ląd, znalazłyby się następujące postulaty: opracowanie migracji polskich do Afryki Środkowej; scharakteryzowanie potencjału polskich specjalistów i kadr naukowo-technicznych wysyłanych na Czarny Ląd w okresie PRL-u; określenie roli społeczności polonijnych przybywających z krajów zachodnich na Czarny Ląd; ukazanie migracji obywateli polskich na kontynent afrykański po 1989 r.; przygotowanie całościowej monograficznej rozprawy odtwarzającej dzieje polskiej diaspory w Afryce.
Opracowania takie umożliwią podjęcie kolejnych metodologicznych badań w zakresie określenia struktury społecznej Polonii, relacji zachodzących między Polonią a społecznościami miejscowymi, używaniem języka polskiego w nowych miejscach osiedlenia, pozycją ekonomiczno-‑finansową diaspory czy ukazania dokonujących się procesów związanych z adaptacją, akulturacją i asymilacją.
Article Details
Numer
Dział
Artykuły
Bibliografia
Anioł W., Migracje a bezpieczeństwo europejskie, Warszawa: Instytut Studiów Politycznych PAN 1992.
Appleyard R., The Impact of International Migration on Developing Countries, Paris: OECD, Development Centre 1989.
Babiński G., Więź etniczna a procesy asymilacji. Przemiany organizacji etnicznych. Założenia teoretyczne i metodologiczne, Kraków: Nakładem Uniwersytetu Jagiellońskiego 1987.
Bugaj T., Dzieci polskie w krajach pozaeuropejskich 1939-1949, Jelenia Góra: Karkonoskie Towarzystwo Naukowe1982.
Byczkowski J., Mniejszości narodowe w Europie 1945-1974: Wybrane zagadnienia, Opole: Instytut Śląski w Opolu 1976.
Castels S., Kosack G., Immigrant Workers and Class Structure in Western Europe, London: Oxford University Press 1973.
Chodubski A., Aktualne tendencje przemian zbiorowości polonijnych świata, [w:] Przemiany społeczne, kwestie narodowościowe i polonijne, red. A. Chodubski, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek 1994.
Chudzio H., Egipt w idei legionowej Wielkiej Emigracji, Kraków: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego 2014.
Droga do Tengeru i z Tengeru, red. D. Kazimierczak, Wrocław: [s.l.] 2005.
Dyoniziak R. i in., Społeczeństwo w procesie zmian. Zarys socjologii ogólnej, wyd. 2, Kraków: Universitas 1994.
Emigracja z ziem polskich w czasach nowożytnych i najnowszych (XVIII-XX w.), red. A. Pilch, Warszawa: PWN 1984.
Encyklopedia polskiej emigracji i Polonii, t. 1-5, red. K. Dopierała, Toruń: Oficyna Wydawnicza Kucharski 2003-2005.
Etniczność, pamięć, asymilacja: wokół problemów zachowania tożsamości mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce, red. L.M. Nijakowski, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe 2009.
European Immigration Policy. A Comparative Study, ed. T. Hammar, Cambridge: Cambridge University Press 1985.
Global Trends in Migration. Theory and Research on International population Movements, ed. M.M. Kritz, Ch.B. Keely, S.M. Tomasi, New York: The Center for Migration Studies 1983.
Gołąbek S., Związki Polski i Polaków z Afryką do roku 1945, Warszawa: PWN 1978.
Hejczyk A., Sybiracy pod Kilimandżaro. Tengeru – polskie osiedle w Afryce Wschodniej we wspomnieniach jego mieszkańców, Rzeszów–Kraków: IPN 2013.
Hoffman-Nowotny J.H., Migration. Ein Beitrag zu einer Soziologischen Erklärung, Stuttgart: Enke 1970.
Informacje uzyskane od ambasadora RP w Trypolisie dra Witolda Jurasza z 24 lutego 2000 r.
Informacje uzyskane od Zdzisława Pachowskiego z Warszawy z listopada 1999 r.
Janowska H., Emigracja zarobkowa z Polski 1918-1939, Warszawa: PWN 1981.
Kaczmarek U., Kultura zbiorowości polonijnych Europy Środkowej 1945-1989: Czechosłowacja, Niemiecka Republika Demokratyczna, Węgry, Poznań: UAM 1993.
Kaczmarek H., Polacy w Egipcie do 1914 roku, Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego 2008.
Kasiński K., Wielokulturowość czy asymilacja? Teorie integracji etnicznej w piśmiennictwie amerykańskim, Kielce: Wydawnictwo UJK 2020.
Kasznik A.H., Między Francją a Algierią. Z dziejów emigracji polskiej 1832-1856, Wrocław: Ossolineum 1977.
Knopek J., Migracje Polaków do Afryki Północnej w XX wieku, Bydgoszcz: Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego 2001.
Knopek J., Polonia w krajach Maghrebu, „Dzieje Najnowsze” 1999, nr 3, s. 101-112.
Knopek J., Polskie wychodźstwo w Algierii do początku XX w., „Przegląd Orientalistyczny” 1999, nr 3-4, s. 153-169.
Knopek J., Specyfika polskiego wychodźstwa ekonomicznego i wojskowego w Egipcie do początku XX wieku, „Studia Polonijne” 21(2000), s. 55-74.
Knopek J., Społeczności polskie czy polonijne w Europie i na świecie? Wokół dyskursu nad współczesnym rozumieniem terminu „Polonia”, „The Polish Migration Review – Polski Przegląd Migracyjny” 2017, nr 2, s. 83-100.
Knopek J., Stosunki Polski z krajami Afryki Zachodniej. Historia i współczesność, Bydgoszcz: Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu–Przedsiębiorstwo Marketingowe LOGO 2008.
Knopek J., Z dziejów Polonii afrykańskiej, [w:] Emigracja z ziem polskich w XX wieku. Drogi awansu emigrantów, red. A. Koseski, Pułtusk: Wyższa Szkoła Humanistyczna 1998.
Korabiewicz W., Gdzie słoń, a gdzie Polska, Warszawa: Ministerstwa Obrony Narodowej 1980.
Kozłowiecki A., Moja Afryka, moje Chingombe. Dzieje misjonarza opisane w listach do Przyjaciół, Kraków: WAM 1998.
Kraszewski P., Polska emigracja zarobkowa w latach 1870-1939. Praktyka i refleksja, Poznań: Zakład Badań Narodowościowych PAN 1995.
Królikowski Ł.Z., Skradzione dzieciństwo. Polskie dzieci na tułaczym szlaku 1939-1950, Kraków: Bratni Zew 2008.
Kubiak H., Teoria, ideologia, polityka asymilacji. Szkic problemu, [w:] Założenia teorii asymilacji, red. H. Kubiak i A.K. Paluch, Kraków: Ossolineum–PAN 1980.
Kubiak H., Wiatr J.J., Tendencje dominujące procesu formowania się i przeobrażeń Polonii amerykańskiej, [w:] Polonia amerykańska. Przeszłość i współczesność, red. H. Kubiak, E. Kusielewicz i T. Gromada, Wrocław: Ossolineum 1988.
Leoński L., Zagadnienie migracji w polskiej myśli socjologicznej do 1939 roku, Poznań: UAM 1979.
Mazrui A.A., Political values and the educated class in Africa, Berkeley–Los Angeles: University of California Press 1978.
Mostwin D., W poszukiwaniu etnicznej tożsamości, „Studia Polonijne” 3(1979), s. 7-21.
Nazewnictwo geograficzne świata, z. 3: Afryka, oprac. Komisji Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Polski przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa: Główny Urząd Geodezji i Kartografii 2004.
Okólski M., European immigrations trends, structures and policy implications, Amsterdam: Amsterdam University Press 2012.
Pancewicz B., Harcerstwo w Afryce 1941-1949, Londyn: Harcerska Komisja Historyczna 1985.
Polonia w Europie, pod red. B. Szydłowskiej-Ceglowej, Poznań: PAN 1992.
Polscy misjonarze w świecie. 50 lat od Dekretu soborowego „Ad gentes”, t. 1: Afryka i Madagaskar, red. K. Szymczych i in., Górna Grupa: Verbinum 2015.
Polska diaspora, red. A. Walaszek, Kraków: Wydawnictwo Literackie 2001.
Polskie sybiraczki harcerki w Afryce 1942-1950, red. H. Dąbkowski, Warszawa: Henryk Dąbkowski z Sybiraczkami-Afrykankami 2002.
Posern-Zieliński A., Problemy i perspektywy badań polonijnych w zakresie kultury, [w:] Dorobek i perspektywy badań polonijnych, red. W. Miodunka, Lublin: Wydawnictwo Polonia 1985.
Rajkiewicz A., Istota polityki społecznej – wczoraj i dziś, [w:] Polityka społeczna. Materiały do studiowania, red. A. Rajkiewicz, J. Supińska i M. Księżopolski, Warszawa: Interart 1996.
Rajkiewicz A., Sytuacja demograficzna, [w:] Społeczeństwo polskie w latach 1989-1995/96. Zagadnienia polityki społecznej, red. A. Rajkiewicz, Warszawa: Fundacja im. Friedricha Eberta 1997.
Richmond A.H., Race relations and immigration. A comparative perspective, „International Journal of Comparative Sociology” 1990, z. 3-4, s. 156-176.
Różański J., Polskie misjonarki i misjonarze w Afryce, Warszawa: Wydawnictwo UKSW 2012.
Taylor L., Polskie sieroty z Tengeru. Od Syberii przez Afrykę do Kanady 1941-1949, Poznań: Rebis 2010.
Wiatr J.J., Naród i państwo: socjologiczne problemy kwestii narodowej, Warszawa: Książka i Wiedza 1963.
Wróbel J., Uchodźcy polscy ze Związku Sowieckiego 1942-1950, Łódź: IPN 2003.
Wróbel E. i J., Rozproszenie po świecie. Obozy i osiedla uchodźców polskich ze Związku Sowieckiego 1942-1950, Chicago: Panorama Publ. 1992.
Wspomnienia, [w:] Polacy w Nigerii, t. 4: Polacy w krajach Afryki Zachodniej, red. A. i S. Łazowscy, Warszawa: „Dialog” 2000.
Z mrozów Syberii pod słońce Afryki. W 70. rocznicę przybycia polskich sybiraków do Afryki Wschodniej i Południowej, red. H. Chudzio, Kraków: Oficyna Wydawnicza Text 2012.
Założenia teorii asymilacji, red. H. Kubiak i A. Paluch, Wrocław: Ossolineum–PAN 1980.
Ząbek M., Biali i Czarni. Postawy Polaków wobec Afryki i Afrykanów, Warszawa: DiG 2007.
Zieliński Z., Mit „Polak-katolik”, [w:] Polskie mity polityczne w XIX i XX wieku, red. W. Wrzesiński, Wrocław: Wydawnictwo UWr 1994.
Zins H., Polacy w Afryce Wschodniej, Lublin: Polonijne Centrum Kulturalno-Oświatowe UMCS 1978.
Żaroń Z., Wojenne losy ludności polskiej na obczyźnie w latach 1939-1947, Warszawa–Londyn: UNICORN Publishing Studio 1994.
Żołędowski C., Polacy za granicą. Mniejszości narodowe w Polsce, [w:] Społeczeństwo polskie w latach 1989-1995/96. Zagadnienia polityki społecznej, red. A. Rajkiewicz, Warszawa: Fundacja im. Friedricha Eberta 1997.
Żołędowski C., Problemy ludnościowe, [w:] Polityka społeczna. Materiały do studiowania, red. A. Rajkiewicz, J. Supińska i M. Księżopolski, Warszawa: Interart 1996.
Żukowski A., Diaspora polska w Republice Południowej Afryki w warunkach współczesnej unifikacji i dywersyfikacji świata, Olsztyn: Instytut Nauk Politycznych UWM 2008.
Żukowski A., Model oświaty polonijnej w republice Południowej Afryki – kontynuacja tradycji czy nowatorstwo, [w:] Miscellanea oświaty polonijnej, red. J. Knopek, Bydgoszcz: Inst. Nauk Politycznych WSP 1999.
Żukowski A., W kraju złota i diamentów. Polacy w Afryce Południowej XVI-XX w., Warszawa PWN 1994.
Appleyard R., The Impact of International Migration on Developing Countries, Paris: OECD, Development Centre 1989.
Babiński G., Więź etniczna a procesy asymilacji. Przemiany organizacji etnicznych. Założenia teoretyczne i metodologiczne, Kraków: Nakładem Uniwersytetu Jagiellońskiego 1987.
Bugaj T., Dzieci polskie w krajach pozaeuropejskich 1939-1949, Jelenia Góra: Karkonoskie Towarzystwo Naukowe1982.
Byczkowski J., Mniejszości narodowe w Europie 1945-1974: Wybrane zagadnienia, Opole: Instytut Śląski w Opolu 1976.
Castels S., Kosack G., Immigrant Workers and Class Structure in Western Europe, London: Oxford University Press 1973.
Chodubski A., Aktualne tendencje przemian zbiorowości polonijnych świata, [w:] Przemiany społeczne, kwestie narodowościowe i polonijne, red. A. Chodubski, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek 1994.
Chudzio H., Egipt w idei legionowej Wielkiej Emigracji, Kraków: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego 2014.
Droga do Tengeru i z Tengeru, red. D. Kazimierczak, Wrocław: [s.l.] 2005.
Dyoniziak R. i in., Społeczeństwo w procesie zmian. Zarys socjologii ogólnej, wyd. 2, Kraków: Universitas 1994.
Emigracja z ziem polskich w czasach nowożytnych i najnowszych (XVIII-XX w.), red. A. Pilch, Warszawa: PWN 1984.
Encyklopedia polskiej emigracji i Polonii, t. 1-5, red. K. Dopierała, Toruń: Oficyna Wydawnicza Kucharski 2003-2005.
Etniczność, pamięć, asymilacja: wokół problemów zachowania tożsamości mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce, red. L.M. Nijakowski, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe 2009.
European Immigration Policy. A Comparative Study, ed. T. Hammar, Cambridge: Cambridge University Press 1985.
Global Trends in Migration. Theory and Research on International population Movements, ed. M.M. Kritz, Ch.B. Keely, S.M. Tomasi, New York: The Center for Migration Studies 1983.
Gołąbek S., Związki Polski i Polaków z Afryką do roku 1945, Warszawa: PWN 1978.
Hejczyk A., Sybiracy pod Kilimandżaro. Tengeru – polskie osiedle w Afryce Wschodniej we wspomnieniach jego mieszkańców, Rzeszów–Kraków: IPN 2013.
Hoffman-Nowotny J.H., Migration. Ein Beitrag zu einer Soziologischen Erklärung, Stuttgart: Enke 1970.
Informacje uzyskane od ambasadora RP w Trypolisie dra Witolda Jurasza z 24 lutego 2000 r.
Informacje uzyskane od Zdzisława Pachowskiego z Warszawy z listopada 1999 r.
Janowska H., Emigracja zarobkowa z Polski 1918-1939, Warszawa: PWN 1981.
Kaczmarek U., Kultura zbiorowości polonijnych Europy Środkowej 1945-1989: Czechosłowacja, Niemiecka Republika Demokratyczna, Węgry, Poznań: UAM 1993.
Kaczmarek H., Polacy w Egipcie do 1914 roku, Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego 2008.
Kasiński K., Wielokulturowość czy asymilacja? Teorie integracji etnicznej w piśmiennictwie amerykańskim, Kielce: Wydawnictwo UJK 2020.
Kasznik A.H., Między Francją a Algierią. Z dziejów emigracji polskiej 1832-1856, Wrocław: Ossolineum 1977.
Knopek J., Migracje Polaków do Afryki Północnej w XX wieku, Bydgoszcz: Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego 2001.
Knopek J., Polonia w krajach Maghrebu, „Dzieje Najnowsze” 1999, nr 3, s. 101-112.
Knopek J., Polskie wychodźstwo w Algierii do początku XX w., „Przegląd Orientalistyczny” 1999, nr 3-4, s. 153-169.
Knopek J., Specyfika polskiego wychodźstwa ekonomicznego i wojskowego w Egipcie do początku XX wieku, „Studia Polonijne” 21(2000), s. 55-74.
Knopek J., Społeczności polskie czy polonijne w Europie i na świecie? Wokół dyskursu nad współczesnym rozumieniem terminu „Polonia”, „The Polish Migration Review – Polski Przegląd Migracyjny” 2017, nr 2, s. 83-100.
Knopek J., Stosunki Polski z krajami Afryki Zachodniej. Historia i współczesność, Bydgoszcz: Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu–Przedsiębiorstwo Marketingowe LOGO 2008.
Knopek J., Z dziejów Polonii afrykańskiej, [w:] Emigracja z ziem polskich w XX wieku. Drogi awansu emigrantów, red. A. Koseski, Pułtusk: Wyższa Szkoła Humanistyczna 1998.
Korabiewicz W., Gdzie słoń, a gdzie Polska, Warszawa: Ministerstwa Obrony Narodowej 1980.
Kozłowiecki A., Moja Afryka, moje Chingombe. Dzieje misjonarza opisane w listach do Przyjaciół, Kraków: WAM 1998.
Kraszewski P., Polska emigracja zarobkowa w latach 1870-1939. Praktyka i refleksja, Poznań: Zakład Badań Narodowościowych PAN 1995.
Królikowski Ł.Z., Skradzione dzieciństwo. Polskie dzieci na tułaczym szlaku 1939-1950, Kraków: Bratni Zew 2008.
Kubiak H., Teoria, ideologia, polityka asymilacji. Szkic problemu, [w:] Założenia teorii asymilacji, red. H. Kubiak i A.K. Paluch, Kraków: Ossolineum–PAN 1980.
Kubiak H., Wiatr J.J., Tendencje dominujące procesu formowania się i przeobrażeń Polonii amerykańskiej, [w:] Polonia amerykańska. Przeszłość i współczesność, red. H. Kubiak, E. Kusielewicz i T. Gromada, Wrocław: Ossolineum 1988.
Leoński L., Zagadnienie migracji w polskiej myśli socjologicznej do 1939 roku, Poznań: UAM 1979.
Mazrui A.A., Political values and the educated class in Africa, Berkeley–Los Angeles: University of California Press 1978.
Mostwin D., W poszukiwaniu etnicznej tożsamości, „Studia Polonijne” 3(1979), s. 7-21.
Nazewnictwo geograficzne świata, z. 3: Afryka, oprac. Komisji Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Polski przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa: Główny Urząd Geodezji i Kartografii 2004.
Okólski M., European immigrations trends, structures and policy implications, Amsterdam: Amsterdam University Press 2012.
Pancewicz B., Harcerstwo w Afryce 1941-1949, Londyn: Harcerska Komisja Historyczna 1985.
Polonia w Europie, pod red. B. Szydłowskiej-Ceglowej, Poznań: PAN 1992.
Polscy misjonarze w świecie. 50 lat od Dekretu soborowego „Ad gentes”, t. 1: Afryka i Madagaskar, red. K. Szymczych i in., Górna Grupa: Verbinum 2015.
Polska diaspora, red. A. Walaszek, Kraków: Wydawnictwo Literackie 2001.
Polskie sybiraczki harcerki w Afryce 1942-1950, red. H. Dąbkowski, Warszawa: Henryk Dąbkowski z Sybiraczkami-Afrykankami 2002.
Posern-Zieliński A., Problemy i perspektywy badań polonijnych w zakresie kultury, [w:] Dorobek i perspektywy badań polonijnych, red. W. Miodunka, Lublin: Wydawnictwo Polonia 1985.
Rajkiewicz A., Istota polityki społecznej – wczoraj i dziś, [w:] Polityka społeczna. Materiały do studiowania, red. A. Rajkiewicz, J. Supińska i M. Księżopolski, Warszawa: Interart 1996.
Rajkiewicz A., Sytuacja demograficzna, [w:] Społeczeństwo polskie w latach 1989-1995/96. Zagadnienia polityki społecznej, red. A. Rajkiewicz, Warszawa: Fundacja im. Friedricha Eberta 1997.
Richmond A.H., Race relations and immigration. A comparative perspective, „International Journal of Comparative Sociology” 1990, z. 3-4, s. 156-176.
Różański J., Polskie misjonarki i misjonarze w Afryce, Warszawa: Wydawnictwo UKSW 2012.
Taylor L., Polskie sieroty z Tengeru. Od Syberii przez Afrykę do Kanady 1941-1949, Poznań: Rebis 2010.
Wiatr J.J., Naród i państwo: socjologiczne problemy kwestii narodowej, Warszawa: Książka i Wiedza 1963.
Wróbel J., Uchodźcy polscy ze Związku Sowieckiego 1942-1950, Łódź: IPN 2003.
Wróbel E. i J., Rozproszenie po świecie. Obozy i osiedla uchodźców polskich ze Związku Sowieckiego 1942-1950, Chicago: Panorama Publ. 1992.
Wspomnienia, [w:] Polacy w Nigerii, t. 4: Polacy w krajach Afryki Zachodniej, red. A. i S. Łazowscy, Warszawa: „Dialog” 2000.
Z mrozów Syberii pod słońce Afryki. W 70. rocznicę przybycia polskich sybiraków do Afryki Wschodniej i Południowej, red. H. Chudzio, Kraków: Oficyna Wydawnicza Text 2012.
Założenia teorii asymilacji, red. H. Kubiak i A. Paluch, Wrocław: Ossolineum–PAN 1980.
Ząbek M., Biali i Czarni. Postawy Polaków wobec Afryki i Afrykanów, Warszawa: DiG 2007.
Zieliński Z., Mit „Polak-katolik”, [w:] Polskie mity polityczne w XIX i XX wieku, red. W. Wrzesiński, Wrocław: Wydawnictwo UWr 1994.
Zins H., Polacy w Afryce Wschodniej, Lublin: Polonijne Centrum Kulturalno-Oświatowe UMCS 1978.
Żaroń Z., Wojenne losy ludności polskiej na obczyźnie w latach 1939-1947, Warszawa–Londyn: UNICORN Publishing Studio 1994.
Żołędowski C., Polacy za granicą. Mniejszości narodowe w Polsce, [w:] Społeczeństwo polskie w latach 1989-1995/96. Zagadnienia polityki społecznej, red. A. Rajkiewicz, Warszawa: Fundacja im. Friedricha Eberta 1997.
Żołędowski C., Problemy ludnościowe, [w:] Polityka społeczna. Materiały do studiowania, red. A. Rajkiewicz, J. Supińska i M. Księżopolski, Warszawa: Interart 1996.
Żukowski A., Diaspora polska w Republice Południowej Afryki w warunkach współczesnej unifikacji i dywersyfikacji świata, Olsztyn: Instytut Nauk Politycznych UWM 2008.
Żukowski A., Model oświaty polonijnej w republice Południowej Afryki – kontynuacja tradycji czy nowatorstwo, [w:] Miscellanea oświaty polonijnej, red. J. Knopek, Bydgoszcz: Inst. Nauk Politycznych WSP 1999.
Żukowski A., W kraju złota i diamentów. Polacy w Afryce Południowej XVI-XX w., Warszawa PWN 1994.