Czym (a może kim?) jest osoba zmarła i o konieczności prawnego uregulowania statusu prawnego osób zmarłych – propozycja regulacji de lege ferenda

Michał Najman

doi:10.18290/rnp20303-6

Michał Najman Uniwersytet Łódzki, Polska https://orcid.org/0000-0001-8207-8458

DOI: https://doi.org/10.18290/rnp20303-6

Słowa kluczowe: osoba zmarła, status prawny, prawo osobowe, ontologia

Abstrakt

Status prawny osób zmarłych nie jest uregulowany w praktycznie z żadnym z państw demokratycznych na żadnym z zamieszkałych kontynentów. W doktrynie wciąż trwają spory o to, czy zwłoki ludzkie są rzeczą, jak również o dopuszczalność zniesławienia osoby nieżyjącej. Co więcej, w obrocie prawnym nie istnieje prawna definicja osoby zmarłej, a jedynie zwłok ludzkich oraz szczątków ludzkich. W polskiej ustawie karnej kryminalizowane jest znieważenie zwłok, prochów, grobu lub innego miejsca spoczynku zmarłego, jak również ich ograbienie, jednak niedopuszczalne jest karalne pomówienie (zniesławienie) osoby zmarłej, co jednak nie wynika z wykładni językowej przepisu z art. 212 k.k., lecz przyjętej w judykaturze linii orzeczniczej opowiadającej się za wykładnią teleologiczną danej regulacji. Brak regulacji stwarza liczne problemy interpretacyjne w doktrynie, m.in. dla określenia przedmiotu ochrony przestępstwa ograbienia zwłok czy grobu. W prawie, a w szczególności w prawie karnym, niedopuszczalne jest uzasadnianie kryminalizacji pewnych zachowań tradycją czy powszechnym ich potępieniem bez legislacyjnego dookreślenia elementów struktury przestępstwa. Dlatego potrzebę uregulowania statusu prawnego osób zmarłych przyjąć należy za konieczną przy obecnym stanie prawnym. Artykuł ma charakter interdyscyplinarny z pogranicza filozofii i prawa. Składa się on z trzech części. W pierwszej podane analizie zostały koncepcje pojmowania osoby zmarłej. Druga część stanowi przegląd literatury traktujący o możliwości przypisania praw (podmiotowych) osobom zmarłym. Ostatni fragment artykułu to propozycja autora de lege ferenda odnośnie do sposobu uregulowania sytuacji prawnej osoby zmarłej w polskim systemie prawa.

Bibliografia

Armstrong Walter: Nothing but Good of the Dead, „ABA Journal” 18 (1932), nr 4, s. 230-231.

Belliotti Raymond: Do Dead Human Beings Have Rights?, „Personalist” 60 (1979), s. 201.

Binder William: Publicity Rights and Defamation of the Deceased: Resurrection or R.I.P.?, [w:] „DePaul Journal of Art, Technology & Intellectual Property Law” 12 (2012), z. 2, s. 297-332.

Birnhack Michael: The Rights of the Dead, the Freedom of the Living, „Tel Aviv Law Review” 31 (2008), nr 1, s. 57-114.

Broome John: Weighing Lives, New York: Oxford University Press 2004.

Byrne Peter: The Many Worlds of Hugh Everett III: Multiple Universes, Mutual Assured Destruction, and the Meltdown of a Nuclear Family, London: Oxford University Press 2010.

Callahan John: On Harming the Dead, „Ethics” 97 (1987), nr 2, s. 341-352.

Cameron Franklin: Defamation survivability and the demise of the antique „actio personalis” doctrine, „Columbia Law Review” 88 (1983), s. 1833-1851.

Complak Krystian (red.): Godność człowieka jako kategoria prawna, Wrocław: Centrum Handlu i Poligrafii 2001.

Dadańska Katarzyna, Tomczyk Adriana: Kontrowersje wokół prawa do grobu, [w:] Non omnis moriar. Osobiste i majątkowe aspekty prawne śmierci człowieka. Zagadnienia wybrane, red. J. Gołaczyński, J. Mazurkiewicz, J. Turłukowski, D. Karkut, Wrocław: Oficyna prawnicza 2015, s. 150-173.

Davisson Zack: Yūrei. Niesamowite duchy w kulturze japońskiej, Kraków: Wydawnictwo UJ 2018.

Eldredge Lawrence: The Law of Defamation. Tom 2, Indianapolis: Bobbs-Merrill 1978.

Fassbender Ursula: Reinkarnacja, Wrocław: Astrum 2015.

Feinberg Joel: Harm and Self-Interest, „Rights, justice, and the bounds of liberty: essays in social philosophy” 45 (1980), s. 45-68.

Feinberg Joel: Harm to Others, New York: Oxford University Press 1984.

Feinberg Joel: The Moral Limits of Criminal Law: Harm to Others, New York: Oxford University Press 1984.

Feldman Fred: Confrontations with the Reaper – A Philosophical Study of the Nature and Value of Death, New York: Oxford University Press 1992.

Feldman Fred: The Termination Thesis, „Midwest Studies in Philosophy” 98 (2000), s. 98-115.

Góral Roman: Kodeks karny. Praktyczny komentarz, Warszawa: Wydawnictwo Zrzeszenia Prawników Polskich 2002.

Gruszecka Dagmara: Komentarz do art. 262 Kodeksu karnego, [w:] Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, red. J. Giezek, D. Gruszecka, N. Kłączyńska, G. Łabuda, A. Muszyńska, T. Razowski, Warszawa: LEX 2014, nr 168423.

Hacker Daphna: The rights of the dead through the prism of Israeli succession disputes, „International Journal of Law in Context” 2015, nr 1, s. 40-58.

Hryniewicz Elżbieta: Przestępstwa abstrakcyjnego i konkretnego zagrożenia dóbr prawnych, Warszawa: C.H. Beck 2012.

Ishiguro Hidé, Skorupski John: Possibility, „Aristotelian Society Supplementary” 54 (1980), s. 73-104.

Lewis Clive, Hooper Walter: Of Other Worlds. Essays and Stories, New York: Harcourt Brace Jovanovich 1975.

Madoff Ray: Immortality and the Law: The Rising Power of the American Dead, New Haven: Yale University Press 2010.

Mazurkiewicz Jacek: Non omnis moriar: ochrona dóbr osobistych zmarłego w prawie polskim, Wrocław: Wydawnictwo UWr 2010.

Meyer Michael: Dignity, Death and Modern Virtue, „American Philosophical Quarterly” 32 (1995), nr 1, s. 45-55.

Montgomery Jacob: Godność ludzka w momencie śmierci i narodzin, [w:] Godność człowieka jako kategoria prawna, red. K. Complak, Wrocław: Centrum Handlu i Poligrafii 2001, s. 55-75.

Nagel Thomas: Mortal Questions, Mortal Questions, New York: Cambridge University Press 1979.

Nowak Paweł: O skutkowości przestępstw formalnych, „Zeszyty Prawnicze UJ” 14 (2014), nr 1, s. 159-175.

Partridge Ernest: Posthumous Interests and Posthumous Respect, „Ethics” 91 (1981), nr 2, s. 243-264.

Peiper Leon: Komentarz do kodeksu karnego, Kraków: Leon Frommer 1936.

Piechowiak Marek: Tomasza z Akwinu koncepcja godności osoby ludzkiej jako podstawy prawa. Komentarz do rozdziałów 111-113 księgi III Tomasza z Akwinu. Summa contra gentiles, „Poznańskie studia teologiczne” 14 (2013), s. 219-242.

Pitcher George: The Misfortunes of the Dead, „American Philosophical Quarterly” 21 (1984), nr 2, s. 183-188.

Platt Wes: Other space. Down to Earth Chronicle, Durham: Jointhesaga 2012.

Pływaczewski Emil: Komentarz do art. 262 KK, [w:] Kodeks karny. Komentarz, tom II, red. A. Wąsek, Warszawa: C.H. Beck 2004, s. 366-380.

Rybak Agnieszka: Prawnokarna ochrona godności zwłok człowieka, „Palestra. Pismo Adwokatury Polskiej” 1-2 (2014), s. 99-105.

Silverstein Harry: The Evil of Death, „Journal of Philosophy” 77 (1980), nr 7, s. 401-424.

Smet Stijn: Freedom of Expression and the Right to Reputation: Human Rights in Conflict, „American University International Law Review” 26 (2011), nr 1, s. 183-236.

Smolensky Kirsten: Rights of the dead, [w:] „Hofstra Law Rewiew”, s. 763-804.

Sperling Daniel, Posthumous Interests. Legal and Ethical Perspectives, New York: Cambridge University Press 2008.

Stefański Ryszard: Przestępstwo znieważenia zwłok, prochów ludzkich lub grobu, „ Prokuratura i Prawo” 10 (2004), s. 19-28.

Szpunar Adam: O ochronie pamięci osoby zmarłej, „Palestra” 28 (1984), nr 7-8, s. 1-10.

Taylor James: Death, Posthumous Harm, and Bioethics, New York: Routledge 2012.

Taylor James, The Myth of Posthumous Harm, „American Philosophical Quarterly” 42 (2005), nr 4, s. 311-322.

Tworkowska Anna: Implikacje prawne i społeczno-kulturowe śmierci człowieka, ze szczególnym uwzględnieniem problematyki ochrony dóbr osobistych (rozprawa doktorska), Białystok: Uniwersytet w Białymstoku 2013.

Wilkinson Martin: Daniel Sperling, Posthumous Interests: Legal and Ethical Perspectives, „Journal of Value Inquiry” 43 (2009), s. 531–535.

Winter Stephen: Against Posthumous Rights, „Journal of Applied Philosophy” 27 (2010), nr 2, s. 186-199.

Zgoliński Igor: Zniesławienie w polskim prawie karnym. Zagadnienia teorii i praktyki, Warszawa: Wolters Kluwer 2013.