From the History of the Culture of Science: Jean le Rond d’Alembert’s Conception of Science
Abstract
The article discusses d’Alembert’s conception of science as a manifestation of the Enlightenment culture of science. Albeit the spirit of empiricism, typical of the Enlightenment culture, is indeed dominant in it, also signs of the lasting tradition of the Cartesian rationalism can be seen, along The article discusses d’Alembert’s conception of science as a manifestation of the Enlightenment culture of science. Albeit the spirit of empiricism, typical of the Enlightenment culture, is indeed dominant in it, also signs of the lasting tradition of the Cartesian rationalism can be seen, along with the vision of unification of science understood in the modern way with philosophy, which even accounts for the traces of speculative thinking in physics. Also the effect of the spirit of more geometrico in the form of raison physico-mathématique may be perceived, that requires treating mathematics as a model of unfailing cognition, its systemic perspective, as well as linguistic precision. This, however, does not rule out legitimacy of the use of methods of the kind of cognition that is only probable, including making use of hypotheses. A specific manifestation of the unification of empiricism and rationalism in d’Alembert’s conception of science is also the legitimization of cognition that has an instinctive character, revealed in the Enlightenment owing not only to the Scottish common sense philosophy, but also to the influence of the Cartesian spirit in France of that time, from the perspective of C. Buffer SJ, who was as much an empiricist as a rationalist. An expression of a harmonious combination of these traditions is ultimately a unifying classification of sciences, in which d’Alembert legitimizes not only natural and social sciences, but also elements belonging to classical philosophy (modern Christian Aristotelianism) with references to the world view, like the ones undertaken against the background of the rise of agnosticism that was forced both by the ideal of certain knowledge and by the conception of the nature of science understood in the utilitarian way, of its origin and function. Hence, ultimately connecting d’Alembert’s conception of science with the theory of science characteristic of positivism that sometimes appears in the literature of the subject is illegitimate
References
Arndt H.W.: Methodo scientifica pertractatum. Mos geometricus und Kalkülbegriff in der philosophischen Theorienbildung des 17. und 18. Jahrhunderts. Berlin 1971.
Aufklärung als Mission. Hg. W. Schneiders. Marburg 1993.
Becker C.L.: The Heavenly City of the Eigteenth-Century Philosophers. Yale 1932. – Pol.: Państwo Boże osiemnastowiecznych filozofów. Przeł. J. Roszkowski. Poznań 1995.
Blay M.: La naissance de la mécanique analytique. Paris 1992.
Bremer J.: Dwa obrazy świata: manifestujący się i naukowy. „Roczniki Filozoficzne” 60:2012 nr 1 s. 27-49.
Butterfield H.: The Origins of Modern Science 1300-1800. London 1949. – Pol.: Rodowód współczesnej nauki 1300-1800. Przeł. H. Krahelska. Warszawa 1963.
Butts R.E.: Rationalism in Modern Science. D’Alembert and the “esprit simpliste”. „Bucknell Review” 8:1958-1959 s. 127-139.
Cabaj J.: Arthura O. Lovejoya filozofia i koncepcja historii idei. Lublin 1989.
Casini P.: D’Alembert, l’économie des principes et la « metaphysique des sciences ». W: Jean d’Alembert, savant et philosophe. Portrait à plusieurs voix. Actes du Colloque organisé par Centre International de Synthèse – Fondation pour la Science, Paris, 15-18 juin 1983. Red. M. Emery, P. Monzani. Paris 1989 s. 135-141.
Cassirer E.: Die Philosophie der Aufklärung. Tübingen 1932.
Chaunu P.: La civilisation de l’Europe des Lumières. Paris 1971. – Pol.: Cywilizacja wieku Oświecenia. Przeł. E. Bąkowska. Warszawa 1993.
Chaussinand-Nogaret G.: D’Alembert. Une vie d’intellectuel au siècle des Lumières, Paris 2007.
Chmaj L.: Rozwój filozoficzny Kartezjusza. Kraków 1930.
Condillac É.: O pochodzeniu poznania ludzkiego. Przeł. K. Brończyk. Kraków 1952.
Crombie A.C.: Style myśli naukowej w początkach nowożytnej Europy. Przeł. P. Salwa. Warszawa 1994.
Crumey A.: D’Alembert’s Principle. Memory, Reason and Imagination. Sawtry 1996.
Dagen J.: L’histoire de l’esprit humain dans la pensée française de Fontenelle à Condorcet. Paris 1977.
Dąmbska I.: Sur quelques principes méthodologiques dans les Principia Philosophiae de Descartes. „Revue de métaphysique et de morale” 62:1957 z. 1 s. 57-66.
Dąmbska I.: O niektórych założeniach metodologicznych w „Principia philosophiae” Descartes’a. W: taż. Znaki i myśli. Warszawa 1975 s. 196-204.
Desaultes A.: Les « Mémoires de Trévoux » et de le mouvement des idées au XVIIIe siècle. 1701-1734. Roma 1956.
Diderot D.: Myśli filozoficzne. W: tenże. Wybór pism filozoficznych. Przeł. J. Hartwig, J. Rogoziński. Warszawa 2003.
Encyclopédie ou dictionnaire universel raisonné des sciences, des arts et des métiers, par une société de gens de lettres. Mis en ordre et publié par … [Denis] Diderot et quant à la partie mathématique par … [Jean le Rond] D’Alembert. T. 1-35. Paris 1751-1780.
Essar D.F.: The Language Theory, Epistemology, and Aesthetics of Jean Lerond d’Alembert. Oxford 1976.
Gabryjelska K.: Doktryny literackie i estetyczne w hasłach Encyklopedii Diderota. Wrocław 1986.
Galilei G.: Dialogo sopra i due massimi sistemi del mondo Ptolemaico e Copernicano. Firenze 1632. – Pol.: Dialog o dwóch głównych systemach wszechświata – ptolemeuszowym i kopernikowym. Przeł. E. Ligocki, K. Giustani-Kępińska. Warszawa 1953, 1962.
Galilei G.: Discorsi e dimonstrazione matematiche intorno à due nuove scienze. Lugdunum Batavorum 1638. – Pol.: Rozmowy i dowodzenia matematyczne w zakresie nowych umiejętności dotyczących mechaniki i ruchów miejscowych. Przeł. F.K. Warszawa 1930
Grimsley R.: Jean d’Alembert. Oxford 1963.
Hajduk Z.: Ogólna metodologia nauk, Lublin 2001.
Hajduk Z.: Współczesna postać sporów o koncepcję filozofii przyrody. „Studia Philosophiae Christianae” 30:1994 fasc. 2 s. 115-116.
Halperna I. (Myślicki): Rzekoma i prawdziwa klasyfikacja wiedzy d’Alemberta. „Przegląd Filozoficzny” 21:1918 s. 65-97.
Hankins T.L.: Jean d’Alembert. Science and the Enlightenment. Oxford 1970.
Hazard P.: Myśl europejska w XVIII wieku. Od Monteskiusza do Lessinga. Przeł. H. Suwała. Warszawa 1972.
Historia matematyki od czasów najdawniejszych do początku XIX stulecia. Red. A.P. Juszkiewicz. T. 3: Matematyka XVIII stulecia. Przeł. S. Dobrzycki. Warszawa 1977 s. 450-456.
Horn K.: „Philosophische“ Propaganda in der „Encyclopédie“. Mainz 1976.
Janeczek S.: Koncepcja „filozofii chrześcijańskiej” w pismach polskich pijarów w okresie oświecenia. Uwagi metodologiczno-historyczne. „Roczniki Filozoficzne” 41:1993 z. 1 s. 125-155.
Janeczek S.: Epistemologia w dydaktyce fizyki Komisji Edukacji Narodowej. „Roczniki Filozoficzne” 50:2002 z. 1 s. 203-262.
Janeczek S.: Historyczna czy filozoficzna koncepcja religii Hugona Kołłątaja? W: Mit – historia – kultura. Red. J. Skoczyński. Kraków 2012 s. 23-32.
Janeczek S.: Kartezjanizm teorii nauki É. Condillaca. W: Filozofia XVII wieku i jej kontynuacje. Red. Z. Drozdowicz. Poznań 2009 s. 203-209.
Janeczek S.: Komisja Edukacji Narodowej. Perspektywy badawcze w kręgu historii kultury intelektualnej, „Roczniki Kulturoznawcze” 1:2010 s. 115-134.
Janeczek S.: Koncepcja historii filozofii w kontekście relacji: światopogląd a filozofia. W: Światopoglądowe odniesienia filozofii polskiej. Red. S. Janeczek, R. Charzyński, M. Maciołek. Lublin 2011 s. 23-35.
Janeczek S.: Koncepcja logiki w „Wielkiej Encyklopedii Francuskiej”. Studium z historii recepcji. „Studia Philosophiae Christianae” 2010 [właśc. 2011] fasc. 2 s. 5-24.
Janeczek S.: Logika czy epistemologia? Historycznofilozoficzne uwarunkowania nowożytnej koncepcji logiki. Lublin 2003.
Janeczek S.: O trudnościach kategorializacyjnych w historii nowożytnej teorii nauki. Opozycja: racjonalizm – empiryzm. W: Leibniz. Tradycja i idee nowoczesnej filozofii. Red. B. Paź. Kraków 2010 s. 135-151.
Janeczek S.: Oświecenie chrześcijańskie. Z dziejów polskiej kultury filozoficznej. Lublin 1994.
Janeczek S.: Oświeceniowy renesans etyki. Dydaktyka filozofii moralnej w polskim szkolnictwie kościelnym na tle europejskim. „Zeszyty Naukowe KUL” 35:1992), nr 1-2 (137-138), s. 33-62.
Janeczek S.: Przejawy refleksji metafizycznej w filozofii Étienne’a Bennota de Condillaca (1715-1780). W: Z dziejów filozoficznej refleksji nad człowiekiem. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Jana Czerkawskiego (1939-2007). Lublin 2007 s. 257-274.
Janeczek S.: Przyrodoznawstwo w polskim szkolnictwie kościelnym okresu oświecenia. „Roczniki Filozoficzne” 41:1993 z. 3 s. 87-109.
Janeczek S.: Prepozytywizm filozofii Jean le Rond d’Alemberta?. „Zeszyty Naukowe KUL” 55:2012 nr 2 (218) s. 3-24.
Janeczek S.: Racjonalizm kultury intelektualnej Johna Locke’a. „Roczniki Kulturoznawcze” 2:2011 s. 51-70.
Janeczek S.: Teoria nauki w ujęciu J. le Ronda d’Alemberta. Między empiryzmem, racjonalizmem i intuicjonizmem. W: Philosophia vitam alere. Prace dedykowane Profesorowi Romanowi Darowskiemu SJ. Kraków 2005 (właściwe 2006) s. 199-212.
Janeczek S.: Witalistyczno-mechanistyczna koncepcja życia w podręcznikach Komisji Edukacji Narodowej. W: Z potrzeby serca. Red. Z. Krzyszowski i in. Lublin 2004 s. 98-116.
Janeczek S.: Z badań nad przyrodoznawstwem w szkołach Komisji Edukacji Narodowej. W: Wierność rzeczywistości. Księga Pamiątkowa z okazji jubileuszu 50-lecia pracy naukowej na KUL O. prof. Mieczysława A. Krąpca. Lublin 2001 s. 699-712.
Janeczek S.: Z dziejów dydaktyki logiki w szkołach KEN. Claude Buffier SJ. „Roczniki Filozoficzne” 56:2008 nr 2 s. 83-99.
Janeczek S.: Z dziejów nowożytnej dyskusji nad metodą analizy i syntezy. Kartezjusz, Pascal, Logika z Port-Royal. „Zeszyty Naukowe KUL” 53:2010 nr 2 (210) s. 63-78.
Janeczek S.: Z dziejów nowożytnej dyskusji nad metodą analizy i syntezy. Étienne B. de Condillac i jego krytycy. W: Veritatem in caritate. Księga Jubileuszowa z okazji 70. urodzin Księdza Biskupa Profesora Jana Śrutwy. Red. W. Depo i in. Lublin 2011.
Janeczek S.: Z dziejów nowożytnej koncepcji logiki. J. le Rond d’Alembert. W: W kręgu zagadnień filozofii XVII wieku. Red. H. Jakuszko, L. Kopciuch. Lublin 2009 s. 103-112.
Janeczek S.: Z dziejów nowożytnej koncepcji logiki. Od F. Bacona do É. Condillaca. „Zeszyty Naukowe KUL” 52:2009 nr 3 (207) s. 21-33.
Jean d’Alembert, savant et philosophe. Portrait à plusieurs voix. Actes du Colloque organisé par Centre International de Synthèse – Fondation pour la Science, Paris, 15-18 juin 1983. Red. M. Emery, P. Monzani. Paris 1989 (bibliografia – s. 237-255).
Julia D.: L’institution du citoyen – Die Erziehung des Staatsbürgers. Das öffentliche Unterrichtswesen und die Nationalerziehung in den Erziehungsprogrammen der Revolutionszeit (1789-1795). W: Französische Revolution und Pädagogik der Moderne. Aufklärung, Revolution und Menschenbildung im Übergang vom Ancien Régime zur bürgerlichen Gesellschaft. Red. U. Herrmann, J. Oelkers. Weinheim 1989.
Kafker F.A.: The Encyclopedists as a Group. A Collective Biography of the Authors of the Encyclopédie. Oxford 1996.
Kafker F.A.: The Encyclopedists as Individuals. A Biographical Dictionary of the Authors of the “Encyclopédie”. Oxford 1988.
Kamiński S.: Idealna a faktyczna metoda naukowa u Arystotelesa. „Sprawozdania z Czynności Wydawniczej i Posiedzeń Naukowych oraz Kronika TN KUL” 13:1962 s. 54-56.
Kamiński S.: Struktura nauk przyrodniczych. W: S. Kamiński, Metoda i język. Studia z semiotyki i metodologii nauk, Lublin 1994, s. 319-329.
Keck Ch.: Das Bildungs- und Akkulturationsprogramm des bayerischen Aufklärers Heinrich Braun. Eine rezeptionsgeschichtliche Werkanalyse als Beitrag zur Kulturgeschichte der katholischen Aufklärung in Altbayern. München 1998.
Knight I.F.: The Geometric Spirit. The Abbé de Condillac and the French Enlightenment. New Haven 1968.
Koyré A.: Études Galiléennes. Paris 1939.
Koyré A.: Galileo and the Scientific Revolution of the Seventeenth Century. „The Philosophical Rewiew” 1943 No. 52 s. 34-67.
Koyré A.: Le « De Motu gravium » de Galilée, de l’expérience imaginaire et de son abus. „Revue d’histoire des sciences” 13:1960 s. 231-232.
Krakowski J.: Mathesis i metafizyka. Studium metodologiczne przełomu kartezjańskiego. Wrocław 1992.
Kuderowicz Z.: Filozofia dziejów. Warszawa 1973, 1983.
Kuderowicz Z.: Filozofia nowożytnej Europy. Warszawa 1989.
Kuliniak R., Małysz T.: XVII- i XVIII-wieczne popularne podręczniki studiowania matematyki. Ze szczególnym uwzględnieniem Christiana Wolffa „Krótkiego wykładu o matematycznej metodzie nauczania”. W: Oblicza filozofii XVII wieku, s. 335-356.
Le Ru V.: D’Alembert philosophe. Paris 1994.
Leclerc de Buffon G.-L.: Œuvres philosophiques. Red. J. Piveteau. Paris 1954 (wydanie dwuszpaltowe).
Lemańska A.: Filozofia przyrody a nauki przyrodnicze. Warszawa 1998.
Lévy J.: D’Alembert et l’astronomie. „Revue Dix-huitième siècle” 16:1984 s. 47-54.
Locke J.: O właściwym używaniu rozumu. W: tenże. Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego. Przeł. B. Gawecki. T. 2. Warszawa 1955 s. 499-522.
Locke J.: Some Thoughts on the Conduct of the Understanding. W: The Works of John Locke. T. 1-10. London 18233; repr. Aalen 1963 – t. 3 s. 205-222.
Lough J.: Essays on the Encyclopédie of Diderot and d’Alembert. London 1968.
Lough J.: The Contributors to the Encyclopédie. London 1973.
Lovejoy A.O.: The Great Chain of Being. Cambridge, Mass. 1936. – Pol.: Wielki łańcuch bytu. Studium z dziejów idei. Przeł. A. Przybysławski. Warszawa 1999.
Marciszewski W.: A Rationalistics Interpretation of Reasons of the Heart. A Study in Pascal. „Dialectics and Humanism” 7:1980 No. 4 s. 155-162.
Marsak M.: Bernard de Fontenelle. The Idea of Science in the French Enlightenment. „Transactions of the American Philosophical Society” 49:1959 s. 1-64.
McNiven Hine E.: A Critical Study of Condillac’s “Traité des systèmes”. The Hague 1979.
Mortureux M.-F.: La formation et les fonctionnement d’un discours de la vulgarisation scientifique au XVIIIème siècle à travers l’œuvre de Fontenelle. Lille 1983.
Œuvres de Descartes. Ed. Ch. Adam, P. Tannery. Paris 1897-1913.
Œuvres philosophiques de Condillac. T. 1. Red. G. Le Roy. Paris 1947 s. 123, 211.
Pannabecker J.R.: Representing Mechanical Arts in Diderot’s Encyclopédie. „Technology and Culture” 39:1998 z. 1 s. 33-73.
Pappas J.N.: Diderot, d’Alembert, et l’Encyclopédie. „Diderot Studies” 4:1963 s. 191-208.
Pascal B.: Myśli. Przeł. T. Żeleński (Boy). Warszawa 1972.
Paty M.: D’Alembert ou la raison physico-mathématique au siècle des Lumières. Paris 1998.
Paty M.: La rapport des mathématiques et de la physique dans la pensée de d’Alembert. „Dix-huitiéme siècle” 16:1984 (D’Alembert et les sciences de son temps) s. 69-79.
Paty M.: D’Alembert et la théorie physique. W: Jean d’Alembert, savant et philosophe. Portrait à plusieurs voix. Actes du Colloque organisé par Centre International de Synthèse – Fondation pour la Science, Paris, 15-18 juin 1983. Red. M. Emery, P. Monzani. Paris 1989 s. 233-260.
Proust J.: Diderot et l’encyclopédie. Paris 1962.
Rond d’Alembert J.: Discours préliminaire de l’Encyclopédie. W: Œuvres complètes de d’Alembert, t. 1, s. 29.
Rond d’Alembert J.: Preliminary Discourse to the Encyclopedia of Diderot. Red. R.N. Schwab. Indianopolis 1963.
Rond d’Alembert J.: [sygnowany jako „O”]: Méthode. W: Encyclopédie ou dictionnaire universel t. 10 s. 445-446.
Roskal Z.E.: Astronomia matematyczna w nauce greckiej. Lublin 2002.
Roskal Z.E.: Nowe idee w matematyce XVII i XVIII wieku. „Roczniki Filozoficzne” 44:1996 z. 3 s. 59-74.
Rostworowski E.: Historia powszechna. Wiek XVIII. Warszawa 1980.
Schirmbeck P.: Anfänge der modernen Welt – Arbeit, Technik, Kultur in Kupferstichen der Enzyklopädie 1750-1780, Rüsselsheim 1982.
Schober A.: D’Alembert der vermeintliche Vater des Positivismus. Eine historisch-systematische Untersuchung. Erlangen 1982.
Semsch K.: Abstand von der Rhetorik. Strukturen und Funktionen ästhetischer Distanznahme von der „ars rhetorica” bei den französischen Enzyklopädisten. Hamburg 1999.
Simowitz A.C.: Theory of Art in the Encyclopédie, Ann Arbor, Mich. 1983.
Skrzypek M.: Filozofia Diderota, Warszawa 1996.
Snow C.P.: Dwie kultury. Przeł. T. Banaszak. Warszawa 1999.
Sortais G.: Le Cartésianisme chez les Jésuites français au XVIIe et au XVIIIe siècle. Paris 1929.
Strasser J.: Lumen Naturale – Sens Commun – Common Sense. Zur Prinzipienlehre Descartes’, Buffiers und Reids. „Zeitschrift für Philosophische Forschung” 23:1969 z. 2 s. 177-198.
Szubka T.: Filozofia analityczna. Koncepcje, metody, ograniczenia. Wrocław 2009.
Tatarkiewicz W.: Historia filozofii. T. 2. Warszawa 1970.
Trzecia kultura. Red. J. Brockman. Przeł. P. Amsterdamski i in. Warszawa 1996.
Turek J.: Filozoficzne interpretacje faktów naukowych. Lublin 2009.
Vleeschauwer H.J.: Autour de la classification psychologique des sciences. Juan Huarte de San Juan, Francis Bacon, Pierre Charon, D’Alembert. Pretoria 1958.
Wilson A. M.: Diderot. The Testing Years 1713-1759. New York 1957.
Woleński J.: Epistemologia. T. 1. Zarys historyczny i problemy metateoretyczne. Kraków 2000.
Zabieglik S.: Krzywe zwierciadło filozofii czyli dzieje pojęcia zdrowego rozsądku, Warszawa 1987.
