Learned Culture in the Enlightenment in the Philosophical Context: On the History of the Commission of National Education (Part One)
Abstract
This paper depicts the didactic approach of the Commission of National Education (Pol. KEN). It focuses on the educational reforms characteristic of the Age of the Enlightenment. In particular, it shows the specific character of the then philosophy and modern science that gradually liberated itself from the hegemony of philosophy. It pinpoints the spirit of utilitarianism that dominated at that time, and in its methodological aspect policy eclecticism. This attitude was manifested throughout European education, therefore not only in France, which was leading at least in her policy declarations, but especially in the Habsburg monarchy whose education was under centralistic reformation. It was also proper to the then learned culture of the Encyclopaedia, or a Systematic Dictionary of the Sciences, Arts, and Crafts, on which the KEN would draw. The European school of linguistic and humanistic studies was enriched by mathematics and natural sciences, whereas a course in philosophy in the spirit of philosophia recentiorum was maintained, at least at the university level. This philosophy assimilated some elements of modern epistemology in a critical manner, especially the accomplishments of modern natural science. Such approach was typical of reformed education in the Polish–Lithuanian Commonwealth by religious milieus, especially the Piarists and Jesuits. In the course of time empiristic epistemology became more and more popular and bore fruit in the form of phenomenalism which questioned the pursuit of philosophy maximalistically understood in the form of modern Christian Aristotelianism in the traditional school. Despite criticism of this model of education, the pressure of the so-called long duration (longue durée) accounts for the maintenance of philosophical elements in Enlightenment school, even in natural science, in the form of interpretation that takes advantage of the category of substance and its properties, and even of the conception of animal soul.
References
Alembert Le Rond d’, Jean. Wstęp do „Encyklopedii”, przełożyła Julia Hartwig. Warszawa: PWN, 1954.
Aufklärung als Mission, red. Werner Schneiders. Marburg: Hitzeroth, 1993.
Bargieł, Franciszek. Stanisław Szadurski SJ (1726-1789). Przedstawiciel uwspółcześnionej filozofii scholastycznej. Kraków: Wydział Filozoficzny Towarzystwa Jezusowego w Krakowie, 1978.
Bednarski, Stanisław. Upadek i odrodzenie szkół jezuickich w Polsce. Studium z dziejów kultury i szkolnictwa polskiego. Kraków: Wydawnictwo Księży Jezuitów, 1933; reprint, Kraków: WAM, 2003.
Bianco, Bruno. „Wolffianismus und katholische Aufklärung. Storchenus Lehre vom Menschen”. W: Verdrängter Humanismus verzögerte Aufklärung. Österreichische Philosophie zur Zeit der Reolution und Restauration (1750-1820), red. Michael Benedikt, Wilhelm Baum i Reinhold Knoll, 357–367. Wien: Turia & Kant, 1992.
Bleeck, Klaus. Adelserziehung auf deutschen Ritterakademie. Die Lüneburger Adelsschulen 1655-1850, t. 1-2. Frankfurt am Main: Peter Lang, 1977.
Bussche A. von dem, Caesar K., i Günter von Jagow. Ritterakademie zu Brandenburg. Frankfurt am Main: Peter Lang, 1989.
Butterfield, Herbert. Rodowód współczesnej nauki 1300-1800, przełożyła Halina Krahelska. Warszawa: PWN, 1968.
Butterwick-Pawlikowski, Richard. „Między oświeceniem a katolicyzmem, czyli o katolickim oświeceniu i oświeconym katolicyzmie”, Wiek Oświecenia 30 (2014): 11–55.
Chaunu, Pierre. La Civilisation de l’Europe des Lumières. Paris: B. Arthaud, 1971. Cyt. jako: Cywilizacja wieku Oświecenia, przełożyła Eligia Bąkowska. Warszawa: PIW, 1993.
Compère, Marie-Madeleine. Au Collège au Lycée (1500-1850). Généalogie de l’enseignement secondaire français, Paris: Gallimard, 1985.
Conrads, Norbert. Ritterakademien der frühen Neuzeit. Bildung als Standesprivileg im 16. und 17. Jh. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1982.
Crombie, Alistair Cameron. Nauka średniowieczna i początki nauki nowożytnej, t. 2: Nauka w późnym średniowieczu i na początku czasów nowożytnych w okresie XIII-XVIII w., przełożył Stanisław Łypacewicz. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1960.
Csáky, Moritz. „Von der Ratio educationis zur Educatio nationalis”. W: Bildung, Politik und Gesellschaft: Studien zur Geschichte des europäischen Bildungswesens vom 16. bis zum 20. Jahrhundert, red. Grete Klingenstein, Heinrich Lutz, Gerald Stourzh, Wien: Verlag für Geschichte und Politik, 1978.
Dalton, John. A New System of Chemical Philosophy, t. 1-2. London, 1808-1810, 1827; reprint London: Dawson, 1953.
Darowski, Roman. Studia z filozofii jezuitów w Polsce XVII i XVIII wieku. Kraków: Wydział Filozoficzny Towarzystwa Jezusowego w Krakowie, 1998.
Diderot, Denis. Myli filozoficzne, w: Wybór pism filozoficznych, przełożyłi Julia Hartwig i Julian Rogoziński. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1953.
Dietzsch, Steffen. Immanuel Kant. Biografia, przełożyła Krystyna Krzemieniowa. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2005.
Dobrzański, Jan. Szkoły lubelskie na tle austriackiej polityki szkolnej w Zachodniej Galicji 1795–1809. Lublin: Wydawnictwa Towarzystwa Naukowego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 1949.
Dolch, Josef. Lehrplan des Abendlandes. Zweieinhalb Jahrtausende seiner Geschichte. Ratingen: Henn 1959.
Duhr, Bernhard. Geschichte der Jesuiten in den Ländern deutscher Zunge, t. 4: Geschichte der Jesuiten in den Ländern deutscher Zunge im 18. Jahrhundert, cz. 2. München: Manz, 1928.
Encyclopédie ou dictionnaire universel raisonné des sciences, des arts et des métiers, par une société de gens de lettres. Mis en ordre et publié par ... [Denis] Diderot et quant à la partie mathématique par... ... [Jean le Rond] D’Alembert, t. 1-35. Paris: Briasson, David, le Breton, Durand, 1751-1780; reprint Stuttgart: F. Frommann Verlag, 1966-1995; wydanie elektroniczne – Marsanne: Redon, 1999.
Engelbrecht, Helmut. Geschichte des österreichischen Bildungswesens. Erziehung und Unterricht auf dem Boden Österreichs, t. 3, Von der frühen Aufklärung bis zum Vormärz, Wien: Österreichischer Bundesverlag, 1984.
Engelbrecht, Helmut. J. I. Felbiger und die Vereinheitlichung des Primarschulwesens in Österreich : Bemerkungen zur pädagogischen Schrift „Kern des Methodenbuches, besonders für Landschulmeister in den kaiserlich-königlichen Staaten“ (1777), Wien: Österreichischer Bundesverlag, 1979, 19812.
Felbiger, Johann Ignaz. Eigenschaften, Wissenschaften und Bezeige rechtschaffener Schulleute, wyd. W. Kahl. Paderborn: Schöningh, 19154.
Fertig, Ludwig. Zeitgeist und Erziehungskunst. Eine Einführung in die Kulturgeschichte der Erziehung in Deutschland von 1600 bis 1900. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaf, 1984.
Filozofia przedkrytyczna Kanta, red. Bogusław Paź. Wrocław: Arboretum, 2006.
Fischer, Karl Adolf Franz. „Jesuiten-Mathematiker in der deutschen Assistenz bis 1773”. Archivum historicum Societatis Iesu 47 (1978): 159-224.
Fritsch, Matthias. „Ansätze zur Religionsphilosophie bei Sigismund von Storchenau”. Verbum. Analecta neolatina. (1999), 2: 105–116.
Fritsch, Matthias. Vernunft – Offenbarung - Religion. Eine historisch-systematische Untersuchung zu Sigismund von Storchenau. Frankfurt am Main: Peter Lang, 1997.
Gawlik, Stanisław. Myśl pedagogiczna i szkoła ludowa Jana Ignacego Felbigera. Opole: Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Powstańców Śla̜skich, 1991.
Grabski, Władysław Maria. Prekursorzy idei Komisji Edukacji Narodowej. Warszawa: Wyższa Szkoła Pedagogiczna Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Warszawie, 2000.
Grassl, Hans. Aufbruch zur Romantik. Bayerns Beitrag zur deutschen Geistesgeschichte 1765–1785. München: Beck 1968.
Grimm, Gerald. Elitäre Bildungsinstitution oder „Bürgerschule”? Das österreichische Gymnasium zwischen Tradition und Innovation 1773–1819. Frankfurt am Main: Peter Lang, 1995.
Grimm, Gerald. Die Schulreform Maria Theresias 1747–1775. Das österreichische Gymnasium zwischen Standesschule und allgemeinbildender Lehranstalt im Spannungsfeld von Ordensschulwesen, theresianischem und Reformabsolutismus und Aufklärungspädagogik (1987). Frankfurt am Main: Peter Lang, 1987.
Hammerstein, Notker. Aufklärung und katholischer Reich. Untersuchungen zur Universitätsreform und Politik katholischer Territorien des Heiligen Römischen Reichs deutscher Nation im 18. Jahrhundert. Berlin: Duncker und Humblot, 1977.
Hecker, Hans Joachim. „Die Augsburger Jesuiten und das Kolleg St. Salvator von 1773 bis 1807”. W: Die Jesuiten und ihre Schule St. Salvator in Augsburg 1582, red. Wolfram Baer i Hans Joachim Hecker, 77-81. Augsburg: Lipp, 1982.
Hruschka, Joachim Das deontologische Sechseck bei Gottfried Achenwall im Jahre 1767. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1986.
Iven, Kurt. Die Industrie-Pädagogik des 18. Jahrhunderts. Eine Untersuchung über die Bedeutung des wirtschaftlichen Verhaltens für die Erziehung. Langensalza: Julius Beltz, 1929.
Jakuszko, Honorata. „Christian Wolff. Rozum jako zasada wolności”. W: Considerationes philosophicales. W czterdziestolecie pracy naukowej Profesora Tadeusza Kwiatkowskiego, red. Jolanta Świderek, Marianna Flis-Jaszczuk i Waldemar Pycka, 359–385. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 1999.
Janeczek, Stanisław. „Czym była oświeceniowa philosophia recentiorum”. Kwartalnik Filozoficzny 26 (1998), 1: 115-128.
Janeczek, Stanisław. Edukacja oświeceniowa a szkoła tradycyjna. Z dziejów kultury intelektualnej i filozoficznej. Lublin: Wydawnictwo KUL, 2008.
Janeczek, Stanisław. „Elementy humanizmu renesansowego w szkole jezuickiej”. W: Renesansowy ideał chrześcijanina, red. Wiesława Sajdek, 299-333. Lublin: Wydawnictwo KUL, 2006.
Janeczek, Stanisław. „Filozofia w Wielkiej Encyklopedii Francuskiej”. W: Z badań nad filozofią XVII wieku, jej źródłami i kontynuacjami, red. H. Jakuszko, 157–170. Lublin: Lubelskie Towarzystwo Naukowe, 2013.
Janeczek, Stanisław. „Geneza nowożytnego arystotelizmu chrześcijańskiego”. W: Oblicza filozofii XVII wieku, red. Stanisław Janeczek, s. 477-512. Lublin: Wydawnictwo KUL, 2008.
Janeczek, Stanisław. „Ideały wychowawcze i dydaktyczne w szkolnictwie pijarskim a «oświecenie chrześcijańskie». Próba syntezy”. Nasza Przeszłość 49 (1994), 82: 115–161.
Janeczek, Stanisław. „Ideały wychowawcze w edukacji oświeceniowej (w perspektywie historii intelektualnej). Z dziejów Komisji Edukacji Narodowej”. Roczniki Kulturoznawcze 6 (2015), 4 (w druku).
Janeczek, Stanisław. „Komisja Edukacji Narodowej. Perspektywy badawcze w kręgu historii kultury intelektualnej”. Rocznik Kulturoznawcze 1 (2010): 115–134.
Janeczek, Stanisław. „Koncepcja «filozofii chrześcijańskiej» w pismach polskich pijarów w okresie oświecenia. Uwagi metodologiczno-historyczne”. Roczniki Filozoficzne 41 (1993), 1: 125–155.
Janeczek, Stanisław. „Koncepcja logiki w Wielkiej Encyklopedii Francuskiej. Studium z historii recepcji”. Studia Philosophiae Christianae (2010), 2: 5–24.
Janeczek, Stanisław. „Logika a teoria poznania. Podręczniki logiki w Polsce w dobie reform oświeceniowych na tle europejskim”. Archiwum Historii Filozofii i Myśli Społecznej 41 (1996): 75–104.
Janeczek, Stanisław. Logika czy epistemologia? Historycznofilozoficzne uwarunkowania nowożytnej koncepcji logiki. Lublin: Wydawnictwo KUL, 2003.
Janeczek, Stanisław. Oświecenie chrześcijańskie. Z dziejów polskiej kultury filozoficznej. Lublin: Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 1994.
Janeczek, Stanisław. „Oświeceniowy renesans etyki. Dydaktyka filozofii moralnej w polskim szkolnictwie kościelnym na tle europejskim”. Zeszyty Naukowe KUL 35 (1992), 1-2 (137-138): 33–62.
Janeczek, Stanisław. „Prepozytywizm filozofii Jean le Rond d'Alemberta?”. Zeszyty Naukowe KUL 55 (2012), 2: 3–24.
Janeczek, Stanisław. „Przejawy refleksji metafizycznej w filozofii Étienne’a Bennota de Condillaca (1715-1780)”. W: Z dziejów filozoficznej refleksji nad człowiekiem. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Jana Czerkawskiego (1939-2007), red. Piotr Gutowski i Przemysław Gut, 257–274. Lublin: Wydawnictwo KUL, 2007.
Janeczek, Stanisław. „Reforma szkolna Stanisława Konarskiego w kontekście europejskim (w perspektywie historii intelektualnej)”. W: Stanisław Konarski i jego epoka, red. Magdalena Ślusarska, Warszawa, 2015 (w druku).
Janeczek, Stanisław. „Spór o rolę wolffianizmu w polskim oświeceniu. Antoni Wiśniewski SP a Christian Wolff. Roczniki Filozoficzne 42 (1994), 1: 81–120.
Janeczek, Stanisław. „Szkoła jezuicka a szkoła renesansowa. Regres czy twórcza kontynuacja?”. Rocznik Wydziału Pedagogicznego Wyższej Szkoły Filozoficzno-Pedagogicznej Ignatianum w Krakowie (2005): 191–208.
Janeczek, Stanisław. „W związku z jubileuszem 250-lecia KEN (1773-2013). Uwagi z zakresu historii kultury intelektualnej”. W: Filozofia – Etyka – Ekologia. Profesorowi Włodzimierzowi Tyburskiemu w darze, red. Piotr Domeracki, Adam Grzeliński i Ryszard Wiśniewski, 145-158. Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK, 2015.
Janeczek, Stanisław. „Współczesna reforma nauki i szkolnictwa wyższego w perspektywie historycznej”. Communio 33 (2013), 2 (182): 116–139.
Janeczek, Stanisław. „Z dziejów kultury naukowej – koncepcja nauki Jeana Le Rond d’Alemberta”. Roczniki Kulturoznawcze 4 (2013), 1: 59–92.
Janeczek, Stanisław. „Z dziejów nowożytnej koncepcji logiki. J. le Rond d’Alembert”. W: W kręgu zagadnień filozofii XVII wieku, red. Honorata Jakuszko i Leszek Kopciuch, 103–112. Lublin: Lubelskie Towarzystwo Naukowe, 2009.
Janeczek, Stanisław. „Źródła logiki Jana Śniadeckiego. Podręczniki P. Mako i K. Scherffera”. Ruch Filozoficzny 65 (2008), 3: 485-498.
Jansen, Bernhard. Die Pflege der Philosophie im Jesuitenorden während des 17./18. Jahrhunderts. Fulda: Parzeller, 1938.
Julia, Dominique. Staat, Gesellschaft und Reform der Lehrpläne in Frankreich im 18. Jahrhundert, w: Sozialgeschichte der Aufklärung in Frankreich, red. Hans Ulrich Gumbrecht, Rolf Reichardt i Thomas Schleich, t. 1: Synthese und Theorie. Trägerschichten. München: Oldenbourg, 1981.
Kant, Immanuel. Dzieła zebrane, t. 1: Pisma przedkrytyczne, red. Mirosław Żelazny, przełożyłi Adam Banaszkiewicz i in. Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK, 2010.
Keck, Christian. Das Bildungs- und Akkulturationsprogramm des bayerischen Aufklärers Heinrich Braun. Eine rezeptionsgeschichtliche Werkanalyse als Beitrag zur Kulturgeschichte der katholischen Aufklärung in Altbayern. München: Vögel, 1998.
Kenntnisse von natürlichen Dingen zum Gebrauche der studierenden Jugend in den kaiserl. königl. Staaten. Wien: Johann Thomas Edler von Trattner, 1781.
Kink, Rudolf. Geschichte der kaiserlichen Universität zu Wien. Wien: Gerold 1854; przedr. Frankfurt am Main: Minerva, 1969.
Klingenstein, Grete. „Despotismus und Wissenschaft. Zur Kritik norddeutscher Aufklärer an der österreichischen Universität 1750-1790”. W: Formen der europäischen Aufklärung, red. Friedrich Engel-Jánosi, Grete Klingenstein i Heinrich Lutz, 126–157. Wien: Oldenbourg, 1976.
Klingenstein, Grete. „Vorstufen der theresianischen Studienreformen in der Regierungszeit Karl VI”. Mitteilungen des Instituts für österreichische Geschichtsforschung 76 (1968): 327–377.
Kobiela, Filip. „Struktura i geneza świata w filozofii przedkrytycznej Immanuela Kanta”. Diametros (2006), 7: 22–36.
Kosáry, Domokos. „Die ungarische Unterrichtsreform von 1777”. W: Ungarn und Österreich unter Maria Theresia und Joseph II. Neue Aspekte im Verhältnis der beiden Länder, red. Anna Drabek, Richard G. Plaschka i Adam Wandruszka, 91-100. Wien: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaft, 1982.
Kuhlenkamp, Alfred. Ritterakademie Rudolf-Antoniana in Wolfenbüttel. 1687–1715. Braunschweig: Braunschweigischer Hochschulbund, 1975.
Lackner, Franz. Die Jesuitenprofessoren an der philosophischen Fakultät der Wiener Universität (1712-1773), t. 2. Wien: Verband der wissenschaftlichen Gesellschaften Österreichs, 1976.
Le Ru, Véronique. Subversives lumières. L’encyclopédie comme machine de guerre. Paris: CNRS Editions, 2007.
Leschinsky, Achim. „Industrieschulen – Schulen der Industrie”. Zeitschrift für Pädagogik 24 (1978): 89–100, 260–267.
Lechner, Karl. „Geschichte des Gymnasiums in Innsbruck”. W: 65. Programm des k. k. Staats-Gymnasiums in Innsbruck, veröffentlicht am Schlusse des Schuljahres 1913/14, 190–207. Innnsbruck: Verlag des k. k. Staats-Gymnasiums, 1914.
Lesky, Ema. „Gerard van Swieten. Auftrag und Erfüllung”. W: Gerard van Swieten und seine Zeit, red. Ema Lesky i Adam Wandruszka, 11-62. Wien: Böhlau Verlag, 1973.
Majorek, Czesław. „Problemy badań nad programami nauczania doby Komisji Edukacji Narodowej”. Rozprawy z Dziejów Oświaty 22 (1980): 57–67.
Meister, Richard. Entwicklung und Reformen des österreichischen Studienwesens, t. 1: Abhandlungen. Wien: Böhlau Verlag, 1963.
Müller, Winfried. „Die Aufhebung des Jesuiten in Bayern. Vorgeschichte, Durchführung, administrative Bewältigung”. Zeitschrift für beyerische Landesgeschichte 48 (1985): 285–352.
Müller, Winfried. „Bildungspolitische Auswirkungen der Aufhebung des Jesuitenordens”. W: Handbuch der Geschichte des bayerischen Bildungswesens, t. 1: Geschichte der Schule in Bayern von den Anfängen bis 1800, red. Max Liedtke. Bad Heilbrunn: Klinkhardt, 1991.
Müller, Winfried. Universität und Orden. Die bayerische Landesuniversität Ingolstadt zwischen der Aufhebung des Jesuitenordens und der Säkularisation (1773–1803), Berlin: Duncker & Humblot, 1986.
Paulsen, Friedrich. Geschichte des gelehrten Unterrichts auf den deutschen Schulen und Universitäten vom Ausgang des Mittelalters bis zur Gegenwart. Mit besonderer Rücksicht auf den klassischen Unterricht, red. Rudolf Lehmann, t. 1. Leipzig: Veit, 19193 (reprint Berlin: De Gruyter, 1965).
Paź, Bogusław. „O wielości metod w filozofii Wolffa”. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Philosophica 25 (2012): 17-58.
Petrat, Gerhardt. Schulunterricht. Seine Sozialgeschichte in Deutschland 1750 bis 1850. München: Ehrenwirth, 1979.
Pidłypczak-Majerowicz, Maria. Bazylianie w Koronie i na Litwie. Szkoła i książki w działalności zakonu. Warszawa: PWN, 1986.
Poplatek, Jan. Komisja Edukacji Narodowej. Udział byłych jezuitów w pracach Komisji Edukacji Narodowej. Kraków: WAM, 1973.
Sauer, Werner. Österreichische Philosophie zwischen Aufklärung und Restauration. Beiträge zur Geschichte des Frühkantianismus in der Donaumonarchie. Würzburg: Rodopi, 1982.
Schletz, Alfons. Współpraca misjonarzy z Komisją Edukacji Narodowej (1773–1794). Przyczynek do historii kultury i oświaty w Polsce. Kraków: Krajowa Centrala Caritas, 1946.
Schöffmann, Peter. Klagenfurt als Schulstadt (1848-1918). Klagenfurt: Verlag des Geschichtsvereines für Kärnten, 1994.
Skrzypek, Marian. Filozofia Diderota. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN, 1996.
Stanzel, Josef. Die Schulaufsicht im Reformwerk des Johann Ignaz von Felbiger (1724–1788). Schule, Kirche und Staat in Recht und Praxis des aufgeklärten Absolutismus. Paderborn: Ferdinand Schöningh, 1976.
Stępień, Roman. Współpraca pijarów z Komisją Edukacji Narodowej na terenie Korony. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1994.
Stępień, Roman. Z dziejów szkolnictwa pijarskiego w czasach Komisji Edukacji Narodowej. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1996.
Streidl, Paul. Naturrecht, Staatswissenschaften und Politisierung bei Gottfried Achenwall (1719–1772). München: Utz, 2003.
Suchodolski, Bogdan. Komisja Edukacji Naarodowej na tle roli owiaty w dziejowym rozwoju Polski. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1972.
Śnieżyński, Krzysztof. Immanuela Kanta krytyka metafizyki klasycznej w okresie przedkrytycznym. Poznań: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, 2002.
Tremel, Ferdinand. „400 Jahre Akademisches Gymnasium in Graz”. W: 400 Jahre Akademisches Gymnasium in Graz 1573-1973. Festschrift. Graz: Verlag des Akademischen Gymnasiums in Graz, 1973.
Vissière, Jean-Louis. La secte des empoisonneurs. Aix-en-Provence: Université de Provence 1993.
Die Volksschule des Obrigkeitsstaates und ihre Kritiker. Texte zur politischen Funktion der Volksbildung im 18. und 19. Jahrhundert, red. Ludwig Fertig. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1979.
Wangermann, Ernst. Aufklärung und staatsbürgerliche Erziehung. Gottfried van Swieten als Reformator des österreichischen Unterrichtswesens 1781–1791. Wien: Verlag für Geschichte und Politik, 1978
Więsław, Witold. Matematyka polska epoki Oświecenia. Warszawa: Wydawnictwo Fraszka Edukacyjna, 2007.
Wołoszyński, Ryszard W. „Popisy uczniów w szkołach Komisji Edukacji Narodowej jako wyraz przyswajaniu nowych treści naukowych”. W: Nowożytna myśl naukowa w szkołach Komisji Edukacji Narodowej, red. Irena Stasiewicz-Jasiukowa, 159–202. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1973.
Wołoszyński, Ryszard W. Między tradycją a reformą. Nauczyciele w Polsce XVIII wieku. Piotrków Trybunalski: Wydawnictwo Filii Kieleckiej WSP, 2000.
Wotke, Karl. Das Oesterreichische Gymnasium im Zeitalter Maria Theresias. Berlin: Hofmann, 1905.
Wundt, Max. Die deutsche Schulphilosophie im Zeitalter der Aufklärung. Tübingen 1945; repr. Hildesheim: Olms, 1964.
Copyright (c) 2015 Roczniki Filozoficzne
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.
