Historical Background to the Conflict Between the Polish Clergy and the Laics in the 16th Century
Abstract
The Krakow canon, Rev. Marcin Kromer (1512-1589) in the years 1551-1554 wrote a book entitled „Conversations Between a Courtier and a Monk”. The work is a credible report of the historical struggle between the clergy and the noblemen for the future form of the Church in Poland, as well as of the Polish state. Struggles on the religious field overlapped the earlier animosities between the clergy on the one hand and the noblemen and courtiers on the other; animosities that had different sources. The author of the discussed text was convinced about the revealed, indisputable and indivisible truth deposited in the Catholic Church, and he tried to give the readers intelligible arguments. In the present article only the social-political controversies are selected from the web of various charges and accusations brought by the two social classes.
The clergy charged the noblemen with physical violence and abuses, abolishing monasteries and parishes, destroying holy pictures and figures of saints. Kromer reproached the noblemen about imitating foreign novelties and about uncritical admiration and acceptance of anything that came from the West. He blamed them for oppressing the lower classes, extravagance and wasting their estates, for drunkenness, living beyond their means, brawling and effeminacy. He upbraided them for not thinking about their country and opposition to the king’s strong authority. In turn, the noblemen reproached the clergy for leading a life that was far from the ideals of Gospel. One of the alleged faults was not practicing celibacy. Another charge was a lack of priestly zeal and making the wrong use of church preferments.
Canon Kromer’s work was a realization of the recommendation given by the Krakow cathedral Chapter about offering a decided opposition to anti-Church movements and ones connected with the Reformation. It also became part of the reform of the Church carried out in Poland according to the directive of the Trent Council. Also, Kromer’s work is a magnificent specimen of Polish culture of the 16th century.
References
Abramowska J., Dialog, w: Słownik literatury staropolskiej. (Średniowiecze, Renesans, Barok), red. T. Michałowska, B. Otwinowska, E. Sarnowska-Temeriusz, Wrocław 1990, s. 129-133.
Bałakier E., Sprawa Kościoła narodowego w XVI w., Warszawa 1962.
Barycz H., Kromer Marcin h. własnego (1512-1589), biskup warmiński, dyplomata, historyk, pisarz kontrreformacyjny, w: Polski słownik biograficzny, t. XV, Wrocław 1970, s. 319-325.
Barycz H., Kromer Marcin, w: Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, t. I, red. J. Krzyżanowski, C. Hernas, Warszawa 1984, s. 509.
Barycz H., U narodzin ruchu reformacyjnego w Małopolsce, w: tenże, Z epoki renesansu, reformacji ibaroku. Prądy – idee – ludzie – książki, Warszawa 1971, s. 219-242.
Bieniarzówna J., Pierwsze stulecie zboru pod Wawelem, w: J. Bieniarzówna, K.B. Kubisz, 400 lat reformacji pod Wawelem, Warszawa 1958, s. 5-34.
Bieńkowski T., Proza polsko-łacińska 1450-1750. Kierunki rozwoju i osiągnięcia, w: Problemy literatury staropolskiej, red. J. Pelc, seria 2, Wrocław 1973, s. 103-163.
Bodniak S., Marcin Kromer w obronie Kościoła (1542-1556). (Karta z dziejów walki z reformacją w Polsce), „Reformacja w Polsce” 3(1924), s. 203-217.
Bukowski J., Dzieje reformacyi wPolsce od wejścia jej do Polski aż do jej upadku, t. II: Polityczny wzrost i wzmaganie się refomacyi aż do sejmu w r. 1558/9, Kraków 1886.
Delumeau J., Reformy chrześcijaństwa w XVI i XVII w., t. I: Narodziny irozwój reformy protestanckiej, przeł. J.M. Kłoczowski, Warszawa 1986.
Dużyk J., Trzecieski, Trzycieski, Tricesius, w: Słownik pracowników książki, red. I. Treichel, Warszawa 1972, s. 911-912.
Dybkowska A., Zygmunt August, w: Ludzie Niezwykli, t. I, Lublin 2003.
Ferenc M., Dwór Zygmunta Augusta. Organizacja i ludzie, Kraków 1998.
Ferenc M., Mikołaj Radziwiłł „Rudy” (ok. 1515-1584). Działalność polityczna i wojskowa, Kraków 2008.
Fijałek J., Przekłady pism św. Grzegorza z Nazyanzu w Polsce. Wiadomość bibliograficzna i patrystyczna, „Polonia Sacra” 1(1918), s. 46-144.
Flaczyński F., Idea kościoła narodowego w Polsce w XVI wieku, „Ateneum Kapłańskie” 3(1911), t. 5, s. 205-218, 315-325, 399-422.
Gilli P., Les formes de l'anticléricalisme humaniste. Anti-monachisme, anti-fraternalisme ou anti-christianisme? (Collection de l'Ecole française de Rome, t. 330: Humanisme et Église en Italie et en France méridionale. XVe siècle – milieu du XVIe siècle, red. P. Gilli), Roma 2004, s. 63-95.
Górski K., Religijno-obyczajowe przemiany w Polsce w XVI–XVIII w[ieku], „Tygodnik Powszechny” 7(1951), nr 25, s. 1-2.
Grabowiecki J., Dialogi Marcina Komera na tle literatury polemicznej XVIw. Rekonesans (Prace Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie. Seria Humanistyczna, cz. 1: Filologia Polska, nr 5, red. E. Polanowski), Częstochowa 1982, s. 5-12.
Tenże, Głos Marcina Kromera w sprawie obrony Rzeczypospolitej. Przyczynek do badań nad twórczością pisarza (Prace Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie. Seria Humanistyczna, cz. 1: Filologia Polska, nr 4, red. E. Polanowski), Częstochowa 1981, s. 17-22.
Grabowski T., Piotr Skarga na tle katolickiej literatury religijnej w Polsce wieku XVI. 1536-1612, Kraków 1913.
Hoła K., Kościół w nauce Marcina Lutra i Symbolicznych Ksiąg luterańskich, „Znak” 27(1975), nr 1, s. 37-64.
Janszewska-Mincer B., Stosunki polsko-niemieckie w latach 1515-1772. Wybrane zagadnienia, Bydgoszcz 1997.
Jarra E., Historia polskiej filozofii politycznej 966-1795, Londyn 1968.
Kamykowski L., Marcin Kromer. W 350-tą rocznicę śmierci: 23 marca 1589 – 23 marca 1939, „Kuryer Literacko-Naukowy” 16(1939), nr 14, s. 3-4.
Kaniewska I., Ossoliński Hieronim (Jarosz) h.Topór (zm. między 1575 a 1576), w: Polski słownik biograficzny, t. XXIV, red. E. Rostworowski, Wrocław 1979, s. 396-399.
Kłoczowski J., Dzieje chrześcijaństwa polskiego, Warszawa 2000.
Koehler K., Stanisław Orzechowski i dylematy humanizmu renesansowego, Kraków 2004.
Korczewski Wit, w: Encyklopedyja powszechna [Orgelbranda], t. XV, Warszawa 1864, s. 480.
Korolko M., Retoryczna sztuka „Rozmów Dworzanina z Mnichem” Marcina Kromera, „Studia Warmińskie” 26(1989), s. 47-68.
Kot S., Polska złotego wieku a Europa. Studia i szkice, wyd. H. Barycz, Warszawa 1987.
Kowalska H., Oleśnicki Mikołaj z Pińczowa h. Dębno (zm. 1566-7), w: Polski słownik biograficzny, t. XXIII, red. E. Rostworowskiego, Wrocław 1978, s. 768-771.
Taż, Przecławski Andrzej h. Glaubicz (ok. 1499-1571), w: Polski słownik biograficzny, t. XXVIII, red. E. Rostworowski, Wrocław 1984/1985, s. 689-691.
Kracik J., Marcin Kromer i Wacław Potocki, „Vita Academica” 1(2001), nr 6, s. 12-13.
Krasiński W., Zarys dziejów powstania i upadku reformacji w Polsce, t. I, przeł. i wyd. J. Bursche, Warszawa 1903.
Krzyżanowski J., W wieku Reja i Stańczyka. Szkice z dziejów odrodzenia w Polsce, Warszawa 1958.
Kumor B., Zatargi szlachty z Kościołem, Stanisław Orzechowski, w: Historia Kościoła w Polsce, t. I: Do roku 1764, cz. 2: Od roku 1506, red. B. Kumor, Z.Obertyński, Poznań 1974, s. 61-65.
Litak S., Od reformacji do oświecenia. Kościół katolicki w Polsce nowożytnej, Lublin 1994.
Łempicki S., Wiek złoty i czasy romantyzmu w Polsce, wyd. J. Starnawski, Warszawa 1992.
Maritain J., Trzej reformatorzy. Luter, Kartezjusz, Rousseau, przeł. ks. K.Michalski, Warszawa–Ząbki 20052.
Nowak-Dłużewski J., Okolicznościowa poezja polityczna w Polsce. Czasy Zygmuntowskie, Warszawa 1966.
Obrona wyznania augsburskiego, w: Księgi wyznaniowe kościoła luterańskiego. Mały katechizm. Duży katechizm. Wyznanie augsburskie. Obrona wyznania augsburskiego. Artykuły szmalkaldzkie. Traktat o władzy iprymacie papieża. Formuła zgody, Bielsko-Biała 1999, s. 165-333.
Panuś K., Wielcy mówcy katedry na Wawelu, Kraków 2008.
Pelc J., Literatura renesansu w Polsce, Warszawa 1994.
Pielas J., Oleśniccy herbu Dębno w XVI-XVII wieku. Studium zdziejów zamożnej szlachty doby nowożytnej, Kielce 2007.
Polańska M., Język „Rozmów Dworzanina z Mnichem” Marcina Kromera jako przykład dydaktycznej polemiki religijnej, „Studia Warmińskie” 26(1989), s.69-77.
Prechtl P., Wprowadzenie do filozofii języka, przeł. J. Bremer, Kraków 2007.
Przybyszewski B., Krótki zarys dziejów diecezji krakowskiej, t. II: Czasy nowożytne, Kraków 1993.
Rawa-Grabowiecki J., Marcin Kromer jako Polak i patriota, „Studia Warmińskie” 26(1989), s. 9-21.
Rechowicz M., Teologia pozytywno-kontrowersyjna: szkoła polska w XVI wieku, w: Dzieje teologii katolickiej w Polsce, t. II: Od odrodzenia do oświecenia, cz. 1: Teologia humanistyczna, Lublin 1975, s. 33-85.
Sczaniecki P. OSB, Umysłowość i kultura duchowa klasztorów krakowskich za czasów Jana Kochanowskiego, w: Cracovia litterarum. Kultura umysłowa i literacka Krakowa w dobie Renesansu. Księga zbiorowa Międzynarodowej Sesji Naukowej w czterechsetlecie zgonu Jana Kochanowskiego (w Krakowie, 10-13 października 1984 r.), red. T. Ulewicz, Wrocław 1991, s. 267-283.
Siemieński L., Dzieła Lucyana Siemieńskiego, t. III: Portrety literackie, Warszawa 1881.
Starnawski J., Dialog religijny prozą w piśmiennictwie polskim średniowiecznym, renesansowym i reformacyjnym, w: Religijne tradycje literatury polskiej, t. III: Proza polska w kręgu religijnych inspiracji, red. M. Jasińska-Wojtkowska, K. Dybciak, Lublin 1993, s. 73-90.
Starnawski J., Marcin Kromer, „Filomata” 1969/1970, nr 239, s. 458-464.
Starnawski J., Zarys dziejów literatury staropolskiej, Lublin 1993.
Stickler A.M., Il celibato ecclesiastico. La sua storia e i suoi fondamenti teologici, w: Collana di cultura religiosa, vol. III, Città del Vaticano 1994.
Sucheni-Grabowska A., Zygmunt August król Polski i Wielki Książę Litewski. 1520-1562, Warszawa [1996].
Szelińska W., Książka Erazma z Rotterdamu w środowisku krakowskim wXVI wieku (Prace Monograficzne Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie, t. 125), Kraków 1990.
Szubka T., Lingwistyczna filozofia, w: Powszechna encyklopedia filozofii, red. A. Maryniarczyk, t. VI, Lublin 2005, s. 436-439.
Świderska-Włodarczyk U., Mentalność szlachty polskiej XV i XVI wieku, Poznań 2003.
T[eresińska] I., Kromer Marcin, w: Dawni pisarze polscy od początków piśmiennictwa do Młodej Polski. Przewodnik biograficzny i bibliograficzny, red. R. Loth, t. II, Warszawa 2001, s. 277-280.
Tarnowski S., Pisarze polityczni XVI wieku, wyd. B. Szlachta, (Biblioteka Klasyki Polskiej Myśli Politycznej, t. 1), Kraków 2000.
Tazbir J., Polska współczesna Marcina Kromera, „Kultura” 15(1977), nr 34, s. 5.
Tomczak A., Walenty Dembiński, kanclerz egzekucji (ok. 1504-1584), „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu” 67(1962), z. 2.
Urban W., Epizod reformacyjny, w: Dzieje narodu i państwa polskiego, red. F.Kiryk, t. II, z. 30, Kraków 1988.
Urban W., O kole Trzecieskiego (Starszego), „Rocznik Komisji Historycznoliterackiej” (Polska Akademia Nauk. Oddział w Krakowie) 24(1987), s. 83-92.
Wojtyska H.D. CP, Rola dworu królewskiego w utrwalaniu katolickiego charakteru państwa (wizja rzymska) w czasach panowania Zygmunta Augusta, w: Dwór a kraj. Między centrum a peryferiami władzy. Materiały konferencji naukowej zorganizowanej przez Zamek Królewski na Wawelu, Instytut Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego, Instytut Historii Akademii Pedagogicznej w Krakowie w dniach 2-5 kwietnia 2001, red. R. Skowron, Kraków 2003, s. 87-97.
Wolski M., Trzeciescy herbu Strzemię. Małopolska rodzina szlachecka XIV-XVI wieku, Kraków 2005.
Wyczawski H.E. OFM, Studia nad wewnętrznymi dziejami kościelnymi wMałopolsce na schyłku XVI wieku, „Prawo Kanoniczne” 7(1964), nr 1/2, s. 45-126, nr 3/4, s. 21-116.
Ziomek J., Renesans, wyd. XI, Warszawa 2002.
Copyright (c) 2009 Roczniki Historii Kościoła
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.
